Yusuf Kaynak

Kevneşopiyeke Kurdên Anadoliya Navîn e, Beran Berdanê!.
We qet Beran Berdan dîtiye an bihîstiye? Bûyerek çawa ye?.
Li jêr hune çîroka Beran Berdanê ya wextekê berê bixwînin!.  

Merdo Axa wê salê zû beran ji pez veqetand: Ez difikirim ku rojên dawî yên hezîranê bûn; Bi rastî, demsala veqetandina berana ji pez berî dema çinîna berheman/xermanan dibû; Ne tenê Merdo Axa, lê hemû welatiyên deşta Anadoliyê herêmê Kurd di dema dirûnê de ev kevneşopî dizanibûn û bi baldarî bêyî îstîsna, bi cih anîn.

Wê salê Merdo Axa ji bo çarsed pez heşt beranên qert yê gihîştî û du beranên hêj kavir yê negihayî ango xam  veqetandin. Wê cihê konê reş dema warê niştecî ya daim heta dawiya havînê wan hem diçêrînin û hem bi her cûre gîha, yonce û gîhayê bidin wan, da ku ew bi hêz bibin; Ew ê bê guman gelek ceh û lazot jî lê zêde bikin bo xurt bibin. Ne wextê hêşînahiyê bû, lê ew ê bi giyayên kovî yên ku ji biharê berhev kiribûn û li ser banî lod çêkiribûn, lê zêde dikir û beranên qelew amade dikirin ku pez lê zêde bike. Merdo Axa bi destên xwe vî karê kedkar û dilşad dikir, hema hema hemû pezvanên wê deştê, yanî li gund heman karî dikirin. Beranan li gorî hejmara pez li gorî hêza wan bi kar tînin û beran di heman demsalê de heya mehên payîzê li malê xwedî dikin.

Qasim Axa jî ne kêm bû, bi qasî Merdo Axa pez xwedî dikir. Lê beranên wan hertim beranên du- sê salî ango  du berî sê berê yên gihîştî bûn, wê ji bo sêsed û pêncî miyan heşt beran veqetandibûn. Ew di heman demê de karekî pezvan yê pir reqabet û serhişk bû. Ji Merdo Axa paşdamayî ti aliyê xwe tune bûn. Ew di pêşbaziyekê de bûn ku bibînin ka kî dikare beran çêtir biçêrîne û bide xwarin. Deştiyê ku di konên havînê de dimînin û her yek ji wan bi xwe xwediye du şivanan bûn; her du şivanan ji axayan re şivantî dikirin, yek wek şivanê sereke û yek jî şivanê piştevaniyê. Berê şivantîya ji axayan re kirin rûmetiya xwe hebû, yek şivanekî dewsgir e.

Zeviyên havînê, dexlên baş, lewra axayên baş, ji bo xîzê zivistanê ji bo berhevkirin û kirînê di lez û bez de ne. Dexl/Zad ew qas baş in ku ew nikarin cotkaran peyda bikin da ku destê sêp berhev bikin û destan çêkin. Karkerên bi meaşê rojane ji her derê dihatin welêt. Merdo Axayê ku ji xerckirina zêde jî hez nedikir, çend karkerên biyanî kirekir ku ji bo heywanên xwe gîha bînin gund û di waran de bi cih bikin û yên mayî jî di embarên zivistanê de bi cih bikin. Ji bo ku li ber bayê nefetisin, di hewa şil de şil nebin û nerizin, bi axeke sor pêçayî dikirin. Wê demê, ya ku te digot teknîk, erebeya hespê cotbû. Hemû dexl bi vê cotê hespan dihatin kirin.

Roj havîn in, germ in û dirêj in û her roj bayên çolê yên gurr jî bi ser de dibarin. Divê di wê germê de xwedî kirin beranê belengaz ne karekî hêsan e, pezê mêşnî yê li çol û bena di zevî çînîn de zadê berevdikin, dixwin. 

Beranê binefşî yê qiloç dirêj nexweş dikeve û dev ji xwarinê berdide; Merdo Axa xemgîn dibe û ditirse ku ji bo çarsed pez beranek nemîne, divêt hesab rast bê kirin, ev tê wê wateyê ku herî kêm sî heta çil pez wê bêber bimîne; Ev rewş ji bo Merdo Axa cihê nîgeraniyê ye, digotin nexweşiya germê pêva daye, divê ji navçeyê derman bîne û bi destê xwe derziyê bike; Di sêriniya êvaran de bêran demekê li dervayê havîngehan diçêrand û di hînika êvaran de jî piçekê bêran dibirin digerandin û wê jî bi dilovaniya zarokekî lê xwedî derdiketiye, hetanî ku ew baş bûbû. Şikir ji Xwedê re, tiştek neqewimî, beranê bi qiloç zû baş bû, giraniya ku di demeke kurt de winda kiribû ji nûva girt û di nav çend hefteyan de ji yên din derbas kiriye. Roj pir germ in, ajal xîzê naxwin, ji dêvla wê li deşta çîmenî kêzika teze û gihayê biharê dixwarin. Her roj li dûvên beranê xwe dinêre, ew bi xwe ji çavê xerab ditirse. Ev beranên têr û rengîn bala axa û mîrzayan dikşîne. Êvarê jî xwediyên wan carcar dianîn ber avê wek pêşangehek îcra dikin. Xwediyên pez wek di pêşbirkê de bin li beranê xwe dinêrin.

Rojên dawî nêzik dibin, germa mehên havînê kêm dibe, baranê hêdî nêz dibin, bi şevan qeşa dibare, ev tê wê wateyê, dema (zêdekirina) beran berdanê ye. Her ku roj nêz dibin, di kon û konan de heyecaneke zêdekirina beran berdanê heye. Merdo Axa wê salê gelek bi azwerî û bi coş bû û dewar ji qamîş ber bi cihên hêniktir ve diçûn, ji bo vê yekê amadekarî bi hemû hêza xwe dihatin kirin, çavên şivanan li keriyê xwe bû, guhên wan li nûçeyan bûn, ku wê ji Merdo Axa were. Dê mizgîniyek ji wan re hebe, ew ê çend rojan li ser rêya koçberiyê bin û ew ê rojek an du rojan li konan yê cîhên xwe biguherînin û bêhna xwe bidin; Ew ê li şûna wan şivanekî din yê rojane bişîn. Beran her tiştê Merdo Axayê, aborî, canî, dewlemendî û herweha çavkaniya debara wan e.

Helbet 'Beran Berdan' jî wek her sal dê di nav atmosfereke cejnê de be; Hemû pezvanên deştê e, bi heyecana  beranên ku xwadî dikirin, bi boyaxa sor a ku jê re dibêjin 'arang', ji boyaxfiroşên biyanî bi erebeyên korikên spî ên bi hespan biharê dihatin, distandin. Ev kevneşopî ye û di heman demê de, axayên eşîran li vê deştê, ku bi salan, belkî bi sedsalan edet lê serdest e, berdewam dikin. Ji ber ku di vê kevneşopiyê de şeş rojên hefteyê, ji bilî sêşeman, normal bûn, lê dîsa jî diçûn rojên çarşem û pêncşemê, ji ber ku ev roj bi xêr û xweş bûn û di heman demê de, ji ber ku pez dê berdar bibûya û berxên zêde bihatana; bawerî her tim di wan de zindî maye û heta îro berdewam kiriye. Li deştê jî amadekarî hatin kirin, di dawiyê de roj/dem were diyarkirin, cih û war li hev kirin, şivan hatin agahdarkirin. Beran Berdanê xwedî gellek rîtuel û pêvajoyên rûtîn bûn. Her kes bi kelecanek li benda wê kêliyê ye ne, dixwaze bi heyecan here ser kanî û beravên çeman û bibe şahidê vê merasîmê. Merdo Axa dê serê beranên ku bi destên xwe têr kirine, ji cihê ku bi destên xwe tê de mezin kirine derxîn, bi mezinên mal mezinan û cîranên xwe yê axalar-begler re bi rêve bibe. Ew roja wek xêr û bereket tê zanîn.

Merdo Axa û cîranê wî Qasim Axa ji mêj ve diyar kiribûn ku roja Çarşemê, pazdehê îlonê, ji şivanan re weke roja zêdekirina beran berdanê li pez hatibû ragihandin. Êdî Merdo Axa bi çalakiya û ji kêfan tayê dagirtî bû. Wisa dixuye ku dibe ji Xelikan û ji cîranên wî ne tenê Merdo Axa dê berana li pezê xwe zêde bike. Gelek gundiyên din yên navdar wek Tajdîn Axa, Hamol Axa, Malgir Axa dest bi boyaxkirina beranan bi boyaxa ku amade dikirine; û jê re digotin ''arang'' (sor) kirin. Roja Çarşemê hatiye diyarkirin. Hema berî du rojan boyax tevlihev kir, şîr û toza sobeya reş li boyax kir, da ku baş reng bide û da şivanê biçûk ku bi hev re bihele. Bûk bi lez û bez bûn û wê rojê xwarinek bi bereket û xwarinên xweş û çend kîlo şîranî û biskuwîtên tirka dikirin, da ji cîranê derî re bextê bextewariyê bîne, wekî li gorî adet e didin zarokan; Li gor daxwaza şivanan, wê rojê xwarin tên çêkirin û bi têrên xwarinê yên hefteyî wek kelûpelên zêde tên dagirtin; Ji her cure nok û fistiqên dihatin kirîn û li cîranan û di nav de zarok jî dihatin belavkirin. Wekî ji adetê bû ku divê her kesî dilşad bikin. 

Beran bi xêzkirina qalibên sor li ser pişt û dûvikên wan, xêzên kesk di navberê de û qalibên zer li ser milan bi xêzkirina xêzên sor, bi tevlêbûn wek şefê orkestrayê kêfa Merdo Axa dianîn. Çiqas dirêj dikir ku pêvajoya boyaxkirin sor belkî çend saet diajot, ku xelk jê re 'arang kirin' digot. Wext dema nîvro ango jî piştî nîvro bû, dema zêdekirina beranan li keriyên pêz qalibandin yên ku hatibûn ber çemekî/arxeke avê ya nêzîk bûyî. Yên ku ji yek beranên wan zêdetir bûn, ji bo ku van heywanan îşkence nekin, şivanek ragirtin û ber bi keriyên ve diçûn.
Adet e ku ji beranê bi strûhên mezin re girîngiyeke taybetî bê dayîn; heger mebest ew bû, di wê salê de bêtir berxên nêr hebin wê demê lawikek li ser pişta beranê Axa bihata danîn, Merdo Axa xwestibû bi piranî berxên nêr hebin, ji ber ew ê piraniya berxên ku dê sala bê ji dayik bibûna; berevajî vê Qasim Axa, wî nedixwest berxên salê bifiroşe û yê li keriyê pez zêde bike, ji ber vê yekê neviyên xwe ên keç li beranên ku jê hez dikir siwar kir û bi awayê asayî li derva gerand. Şivan niha bi ruhekî xweş li ser rêya xwe ne, cihê xwe tam li cihê randevû digrin û dixwazin bibin şahidê saleke hîn bi berdar. Adet bû ku şivanan wek merasîmeke şahî pîroz bikin.
Merdo Axa û Qasım Axa û xwediyên keriyên din, ligel ostadê defê û zurnevanê welêt, beran bi rengên rengîn boyax kirin û bi hezar tokaz û şindikê li stûyên xemilandin û derketin rê. Her xwediyê keriyê li ser riya pezê xwe diçû, ji şivanan re şîrîniyê bibin ji bîr nekirin. Ew di saetekê de çend kîlometr derbas kirin. Şivanên ku li benda hatina beranê li ser çavkaniyên avê bûn, gelekî kêfxweş bi kelecan bûn. Merdo Axa di bin rêberiya xwe de Dajo beran anîn bi atmosferek cejnê û bi def û zurna berdan nav kerî pêz. Demsala zêdekirina berana bû. Wî deh beran berdan nav wan û beranên rengîn ên sor bi keriyên miyan hatin dorpêçkirin. Hema li wê derê gazî şivan Memo kir û xwarz û şîrîniyên hefteyî, delal û biskuwîtên ku di çenteyekê de anîbûn da. Dema dît pezê wan tê beran, Merdo Axa û Qasim Axa qelûnê xwe deranîn nefesek jê kişand. Te digot ji kêfxweşiyê biteqin.

Merdo Axa şivan şandin rêyeke dûr, ew ê herin welatên dûr da ku kerîyê wan bi beranê nû tevekirin re hinekî hev binasin. Hema ku kerî ji nav mexelan rabûn, beran li pez qelibîn û mî dihatin beran. Axayan xatirê xwe ji şivan û alîkarê wî xwastin bi rêya mal girtin. Keriyê cara dawî av vexwar û di nav toz û dûmanê de winda bûn.

Ev merasîm dê çend roj û mehan bê gotin?. Tê gotin ku di nava çend mehan de nîvê zêdetir pez wê di bihara sala bê de berx bidin. Merdo Axa dê berê gom û banan paqij bike û zivistaneke wiha derbas bike. Bo sala din e bi coş û heyecan vegeriya mala xwe û got sala bê Xwedê jê razî be. Di rê de bi Qasim Axa re sohbet dikir û hesab kirin ku sala bê dê berxên kê zêdetir bibin. Pêdiviyên xwe yên pêwîst bi deynkirina pereyan ji firotina berxên sala nû tedarik dikirin. Çîrokek Beran Berdana îsal jî wek xewneke şîrîn bi hêviyên mezin bi dawî bû.

Yusuf Kaynak, Lahey, 30.06.2024

(*) Beran berdan: Koç katma