Deham Ebdilfettah

Berû Zimankî Yekbûyî ve (11)

Ziman Bûneyekî Zindî ye, Guhêrbar e

Em dizanin ku ziman berkêşaneke civakî ye. Her zimanek di jîngeha civaka xwe de ferhenga xwe ava dike. Bi vê nêrînê em tekez dikin ku hemû alozî û arîşeyên zimanê me ji rewşa civaka me pêk hatine.

Rejeya jimara Kurdên Kurmanc ji jimara tevaya Kurdan nêzî 2/3yê ye. Ev jimar jî li her çar parçeyên Kurdistan û kurdnişînan belav bûye . Vê rewşa civaka kurmancî ya parçekirî bandoreke nerînî li zimanê me û gorankariyên wî kiriye . Dema ku diyardeyeke guherînê di mijarekê de peyda dibû ew diyarde di çarçova sînorên herêma xwe ya dorpêçkirî de dima . Bi vê yekê ew mijara gorankariyê dibû cihê gotebêj û gengeşe, carnan dibû cihê nakokîyê jî, mînak:

Ev her dû cînav (ev, ew) di raweya tewangê de, li herêma Bahdînan û hawîrdora wê bi reseniya xwe (bê guherîn) dikevin raweya tewangê, wek:

• Ez evî, evê, evan dinasim
• Ez ewî, ewê, ewan dinasim

  Lê li rojava û bakûrê Kurdistanê van mînakan bi vî şêweyî dixebitînin:

• Ez vî, vê, van dinasim
• Ez wî, wê wan dinasim

  Pirraniya şêweyên gorankariya zimanê me bi sivikbûn bêje  û kurtebêjeyan pêk tên.  Sivikbûn di kurmancî de gihiştiye van bêjeyan.

• Karan
• Navan
• Cînavan
• Daçekan

  (1)

  Sivikbûna Karan

  Di kurmancî de kar bi sê şêweyan sivik dibin:

• Avêtina tîpan
• Hevguherîna tîpan
• Pevxistina bêjeyan

• 1-Bi avêtina tîpekê ji tîpên bêjeyan, wek:

  (firoştin = firo...tin = firotin)

  Ew tîpa avêtî jî di raweya dema nuha de diyar dibe, wek

  Karê sivikbûyî                          Dema nuha                      Karayên

  Firotin                                        difroşe                               firoştin

  Avêtin                                        diavêje                               avêjtin

  Mêtin                                         dimêje                                mijtin

  Kojtin                                         dikoje                                 kojtin

  Ketin                                          dikeve                                kevtin (keftin)

  Hw....

  Hindek kar di şêwzarê zazakî û yê soranî de bi reseniya xwe ya xwezyî tên xebitandin, wek: (çûndin, birdin, kirdin, mirdin...).

  Ev kar di kurmancî de bi avêtina tîpa (d) sivik bûne, wek: (  çûn, birin, kirin, mirin...)

• 2-Bi hevguherîna tîpan

  Bi mebesta sivikbûna bilêvkirina hindek peyvan di zimanê me de hin ji tîpên wan ên resen bi hinin dîtir hatine guherîn. Tîpên resenên guhertî di raweya dema nuha de vedigerin cihên xwe . Anku xuya dibin:

  1. - Guherîna tîpa (z) bi (s)yê:

  Karên  sivikbûyî                         Dema nuha                           kKarên resen

  Bihîstin                                         dibihîze                                 bihîztin

  Lîstin (leystin)                                dilîze                                     lîztin

  Mîstin                                            dimîze                                  mîztin

  Guhestin                                       diguhêze                             guheztin

  Xwestin                                         dixwaze                              xwaztin

  Parastin                                        diparêze                             paraztin

  Hw...

  1. - Guherîna tîpa (j) bi (ş) yê:

  Karên sivikbûyî                           Dema nuha                        Karên resen

  Kuştin                                            dikuje                                  kujtin

  Biraştin                                         dibirêje                                birajtin

  Rahiştin                                        radihêjê                              rahijtin

  Dahiştin                                       dadihêjê                             dahijtin

  Kevaştin                                       dikevêje                             kevajtin

  Vekuştin                                      vedikuje                             vekujtin

  Gihaştin                                       digihêje                              gihajtin

  Hw...

  3.2 - Guherîna tîpa (v) bi (f) yê:

  Karên sivikbûyî                          Dema nuha                     Karên resen

  Axaftin                                         diaxive                              axavtin

  Bişaftin                                         dibişêve                           bişavtin

  Hingaftin                                      dihingeve                        hingavtin

  Bişkaftin                                       dibişkive                          bişkavtin

  Hilgaftin                                        hildigêve                         hilgavtin

  Hw…

  Ev mijara hevguherîna tîpan mijareke denganî ye, bi jêderên tîpan û rewşa dengên wan ve girêdayî ye . Di mînakên çûyî de tîpa (t) tîpeke sert e û di heman mînakan de jî tîpên ( z, j, v) tîpine nerim in . Di dengesaziyê de tîpa sert û ya nerim ku li pey hev bên dengên wan hev naguncin . Bo vê egerê jî ew tîpên nerim bi hinin ji xwe serttir tên guhertin, ew jî ev in (s, ş, f) , wekî ku di latikên mînakan de diyar e .

• 3-Pevxistin:

  Bêguman, mebest ji her sivikkirinê xweşkırina xwendinê ye, rewanbêjiya derbirînê ye . Ji bo vê mebesta nirxdar sivikbûna zimên erkekî sereke ye bo pêşketina zimên, lê bi mercê ku ew sivikbûn ziyanê nede watedariya bêjeyên sivikbûyî.

• Di çarçova vê têgehê de kurtkirin û pevxistina hin peyvan jî dikeve ber sivikbûnê .

  Di mînakên çûyî de em li ser sivikbûna karan axivîn, lê di vê bendê de kar bixwe sivik nabe lê dibe sedema sivikbûn û rewanbêjiya hevoka xwe, wek:

  • Zînê şîr xist beroşê

    (Zînê şîr xist wê)

    (Zînê şîr xistê)

  • Min pênûs da birayê xwe

    (min pênûs da wî)

    (min pênûs dayê)

  • Yarîzan daketin yarîgehê

  (yarîzan daketin wê)

  (yarîzan daketinê).

(li pey tê)

(Nivîs bi tevahî ji fikr û ramanên nivîskar pêk tê. Tora Medyayî ya Rûdawê tenê nivîsê diweşîne.)

Çavkani: Rûdaw