MERKEZÊ XEBERAN

Şex Seîd semedê zext û zordarîya humatî bi eşîranê kurdan ra tekilî rona. Zaf herêmî girewtî xo dest. La peynî de o û 46 embazê ey Amed de ameyî dardekerdiş. Şêx Seîdî qala xo ya peynî de waşt wa tornê ey, ey vîrî ra mekerê

Dest pêkerdişê Serehewanayîşî

 Serehewanayîş, sereyê serra 1925’î de, her hetê welatî de yew hewe de dest pêkeno.

Reîsê Eşîreta Hesenanî, Albay Halît Beg, dormeyê Mûşî gêno. Eşîreta Cîbranî ra Hesen Beg, peynîya pêrodayîşî de, Xinis gêno. Şêx Abdullah zî Gimgim gêno. Dima zî Erxenî û Maden zeft benî. Şêx Seîd, bi 7 hezar merdiman, şono Qixîy û Gêlî ser. Dima Hênê, Lice û Pîran zeft beno. 14’ê Sibate de DaraHênî bi temamî yena girewtiş û  uca de Feqî Hesen sey walî tayîn beno. DaraHênî sey paytextê kurdan îlan bena. Zeftkerdişê Çabakçûrî ra dima, mintiqaya Harpêtî zî qismêk kewena înan dest. Şêx Seîd, yew demo kilm de, eşîretanê der û dorî ra yew hêz gêno û hucumê Amedî keno.

Hukmatê Tirkîya, dekeweno mîyanê terse, Derxal Sariqamişî ra Tumena 9’ine, Erziromî ra ya 8’ine û Amedî ra tumena 7’ine, Riha û Mêrdînî ra Alaya Suwarîyan, Wan ra zî tumena Suwarîyan û yewiya eskeran dest bi operasyone kenê.

Farqîn û Beşîrî zî hukmatê Tirkîya ra girîyayî. Dima ra Palo, Melazgirt zeft benî. Dima ra zî Puturge û Çemîşgezek zeft bîyî.

 Dima hêzê serhewanayîşî verê xo danê Amed ser. Hem Bakûr ra û hem zî Başûr ra taarûzê Amedî beno. Hêzê Şêx Seîdî, nê  her dî taarûzan de serkewtî. Berê Mêrdînî de binê erdî ra dekewtî şaristanî mîyan. No mîyan de, hêzê Yewineya Hukmatê Tirkîya, remayê şîyê dekewtî Qelaya Zerrîye. Kurdan, dest ronabî depoyanê sîleh û cepxaneyanê înan ser. Heme cayê Amedî, hetê hêzanê Şêx Seîdî ra ameybî girewtiş. No mîyan de, semedo ke, başûr ra bikewî zerreyê şaristan, fransizan eskeranê tirkan rê rayîr akerd. No semed ra rayîr, hêzanê kurdan rê girîyaye bi. Tayê eşîretî, şey eskeranê hukmatî Amed de ca girewtî. Şêx Seîd bêçare mend û hêzê xo tepîya antî. Şêx Seîd û embazanê ey, nîyêt kerdbî ke şêrî Îran. La xebera hukmatî her deqa û sanîye înan ra estbî.

 Hêzê Şêx Seîdî, bakûrê DaraHênî de zaf zor de mendî. Semedo ke ver bi Îranî şêrî, uca de yew cengo bi şîdet bîyo. Hêzê Şêx Seîdî, cepheyê hukmatî akerdo û hetanî nizdîyê Gimgime şîyî. Labelê Hêzanê hukmatî, rayna hêzê Şêx Seîdî girewtî çember. Şêx Seîd, semedo ke no çember ra vejîyo, rayna yew hemle keno, labelê Şêx Seîd sernêkeweno, 15’ê Nîsana 1925’î de, bi îxbarê bacanaxê ey, Zabît Kasimî, beyntarê Mûş û Gimgimî de, pirdê Abdurrahmanî ser o, Şêx Seîd esîr keweno. Dima Şêx Seîd û embazê ey neqlê Amedî benî.

No mîyan de, Cîbranlî Halîd Beg û Yûsûf Zîya îdam benî. No îdam, moralê şerwanan herimneno.

Peynî de fam beno ke, merdimo ke Dewlet rê muxbîrî keno, bacanaxê Şêx Seîdê Kaso yo. Şêx Seîd û embazê ey 5’ê gulane de berdî Amed. Wexto ke mehkeme bîyêne, xora qerar bellî bi. 28’ê hezîrane de Şêx Seîd û 46 embazê ey îdam bîyî.

ŞÊX SEÎD KAM O?

Şêx Saîd, serra 1865’ê de dewa qezayê Xinisê Erziromî de maya xo ra bîyo. Nameyê pîyê ey, Şêx Mahmûd Feyzî yo. Keyeyê Şêx Seîdî, yew keyeyêko bi esl û namedar o. Keyeyê ey wextê Sultanê Osmanîyan de, Mûrato 4’in de raştê hêrişî yeno. Sultan, 1639 de, bawkalê Şêx Seîdî, Seyîd Haşîmî, qetil keno. Welatê kurdan, 1639 de bi Peymana Qesr-î Şîrînî di parçe beno. Beno ke semedo ke Seyîd Haşîmî, na rewşe qebûl nêkerda, coka şehîd bîyo.

Selselaya bawkalanê Şêx Saîdê sira reyde, Mele Haydar, Şêx Elî Septî Amedî, Şêx Mehmûd Feyzî yo. Şêx Mehmûd Feyzî, Palo ra şono Dewa Xinisê Kolhîsare herîneno û na dewe de roşeno. Hewt lajê Şêx Mehmûd Feyzîyê benî. Nê lajê ey; Şêx Seîd, Şêx Bahaddîn, Şêx Dîyaddîn Şêx Necmeddîn, Şêx Tahîr, Şêx Mehdî, û Abdurrahîm ê.

 Wefatê pîyê Şêx Seîdî dima, mesuleteya no keyeyê pîlê, ey ser o manena. Keyeyê Şêx Seîdî zaf dewlemend bi. Bi hezaran pesê înan bibî û nê pesê xo Erzirom ra berdnî hetanî Mûsil, hetanî Şam. No mîyan de, Şêx Seîdî, hem bazirganî kerd, hem zî merdiman reyde têkilîye organîze kerdêne. No semed ra heskerdoxê ey zaf bî. Welat de, zaf merdimî tesîrê ey de mendîbî. Cengê Cîhanî yê Yewinî de, epey kurdî yenî koçkerdene. Dewleta Osmanîyan wazena ke, keyeyê Şêx Seîdî bido koçkerdiş. O wext semedo ke Şêx Seîd qeymeqamî tehdît keno, keyeyê Şêx Seîdê ra terseno, têkilê înan nêbeno.

 Perwedeyîya Şêx Seîdî

 Şêx Seîd, semedo ke, îlm bimusê, dest bi medresa keno. Mûş, Melazgîr, Xinis û Palo de perwerdeyîya xo temam keno. Şêx Seîd, merdimêko zana û biaqil bi. Semedê hêşyarî û têkoşêna netewî û dînê îslamê, dewe bi dewe geyreno merdiman reyde qalî keno. Endamê “Cemîyeta Tealîya Kurdîstanî” beno. Rijnayişê Împaratorîya Osmanîyan dima, sazkerdodoxê Komara Tirkîya, vera kurdan nîyetê xo yê xirabine nişan dana. No sebeb ra, Şêx Seîd, dest bi xebata xo keno.

 Serra 1921’ê de “Cemîyeta Tealîya Kurdîstanî” padîyena, herinda ya de “Rêxistina Azadî” abena. Serekê na rêxistine, Cîbranli Albay Halît Beg o. Halît Beg, vistewreyê Şêx Seîdî yo. Cîbranli Halît Beg, dibistananê Abdulhamîdî de waneno û leşkerêko jîhatî bi. Hacî Mûsa Beg, Cîbranli Halît Beg, Hesenanli Halît û sewbîna merdimî, beşdarê “Rêxistina Azadî” benî. Mebûsê Bidlîse Yûsûf Zîya, peynîya amnanê 1923’î de, Şêx Seîdî reyde yew pêvînayîş keno. No pêvînayîş de, fikrê xo yê rêxistinbîyayîşî û serehewanayîşê kurdan beyan keno. Semedo ke, tesîrê Şêx Seîdî, welatî ser o zaf o, dawetê “Rêxistina Azadî” beno. Endambîyayîşê “Rêxistina Azadî” ra dima, lez dano xebata xo. Semedo ke, şar hişyar bo û mucadelê azadî de ca bigêro, dewe bi dewe geyreno, heskerdoxanê xo rê mektuban raykeno.

 Hedrekerdişê Serehewanayîşê

 Endamê Cemîyete, mîyanê xo de, bi yew sîfre têkilî virazenî. Labelê yew ray şîfre şaş fehm beno û Mustafa Kemal, hedrekerdişê nê serehewanayîşî ra xeberdar beno. Serekê “Rêxistina Azadî” Cîbranlî Halît Beg û Yûsûf Zîya, Rezbera 1924’ê de yenî tewiştiş. Nê tewiştişê dima Serekîya “Rêxistina Azadî” Şêx Seîd keno.

 Xanima xo reyde qalkerdişo peynî

 Şêx Seîd hedrekarîya xo keno û wexto ke hema keyeyê xo ra nêvejîyayo Xanima ey, ey ra vana ke: “Ti ma kamî rê verdenî şinê.?” Vera na perse de, yew cewabê xo yo tarîxî de wina vano: “Eke ez û çogana xo, ma tena bimanî zî ez do mucadele bidî.” Dima zî vano ke: “Belê mi dest bi tekoşîn kerdo, tersonekî nêeşkenî tekoşîn bikerî, nêweşî wa mi reyde nêrî. No rayîr, rayîrê tersonekan nîyo.”

 No mîyan de, berpirsîyarê Hiukmatê Tirkîya, xebere erşawenî ke îfadeyê ey bigêrî. Labelê Şêx Seîd, nêşono îfade nêdano, 27’ê Kanûne de Xinis ra şono Çabakçûr. Çarê Çeleyê 1925’î de Şêx Seîd û epey lîderê kurdan, dewa Kirkane de yew kombîyayîş virazenî. No kombîyayîş ra dima, Şêx Seîd, 12’ê çele de Çabakçûr de, 15’ê çele de Dara Hênî de, 21’ê çeleyê de Lice de û 25’ê çeleyê de Hênê de lîderanê kurdan reyde kombîyayîşê viraştî.

 Şêx Seîd, Pîran de, wexto ke, keyeyê Birayê xo Abdurrahmanî de beno, tayê mehkûman xo visto keyê Abdurrahmanî ke, înan rê wayîrîye biko. Semedê nê mehkûman ra, leşkerî erzenî keyeyê Şêx Abdurrahmanî ser. Şêx Abdurrahman, semedo ke, Şêx Seîd keyeyê ey de yo, nêwazeno ke, nê mehkûman teslîmê leşkeran biko. Eskerî, gala nê merdiman kenî. No sebeb ra beyntarê kurdan û nê leşkeran de pêrodayîş vejyeno. No provoqasyon ra serehewanayîş wextê xo ra vernî, 8’ê Sibata 1925’î de dest pêkeno.

Vateyê Şêx Seîdî yê peyenî, Bi kurdkî vano ke: “Ez nika ha no heyato fanî ra xatir wazena. Ez poşman nîya ke, xo şarê xo rê feda bena. Bes o ke, tornê mi, vera dişmenan, mi şerme de nêverdî.”

RÛPELA NÛ