Siddîq Bozarslan

Wek xwendoxên hêja jî pê dizanin; gotinên pêşîyan ên kurdî, di wêje û folklora kurdî da beşeke fireh û girîng e. Wek di jîyana hemî civat, gel û neteweyan da di jîyana kurdan da jî gotinên pêşîyan ku ji fikirandin û hewildanên mişterek peyda bûne; ew rê nîşanê mirovan didin, wan didin fikirandinê û jibo hewildanên pêşedemê dibin şîretên derswergirtinê. Ev beşê wêjeyîya neteweyê me, gelek dewlemend e û bi hezaran ango dehhezaran dikarin werin jimartin û bijartin. Di vî derbarî da her çi qas gelek kitêb hatine çapkirin û di wan berheman da gelek gotinên pêşîyên me hatine berhevkirin jî; xuya dibe ku pêwistîya berhevkirin û çapkirina wan ne bes in.

Lê divê ez bidim xuyakirin ku tiştê ez li vir dikim, ne ku gotinên pêşîyan ên ku nehatine berhevkirin, kom bikim; di bernama min da xaleke weha tune. Lê li ber min gelek kitêb hene ku min wan wek çavkanî girt û di nava wan da bijartin kir. Bi tabîreka dî, min dema hilbijartin di nava wan da kir; min rewşa keç û xortên kurd anî ber çavên xwe û gotinên ku jibo wan ne pêwist bin ango jibo wan xerîb bin, min nexwest zêde serê wan biêşînim û cî bidim wan gotinan ku jibo nivşên nû zehmet dibe. Babeteka dî jî di derbarê jinan da jî gelek gotinên pêşîyên me hene ku di mercên îro da ne di cîyê xwe da ne û bi ya min her çi qas hin ji wan herêmî bin jî gelek gotin hene ku jibo jina kurd rasterast nejadperestîyê tînin pêşberî me û loma min nexwest gelek ji wan binivîsim û li gora min ew pêwist jî nebûn. Her weha hin gotin jî di derbarê neteweyên dî da ne ku ew jî bi xwe ra gengeşeya nejadperestîyê tînin pêşîya me û loma nivîsîna wan jî ne pêwist in. 

Ez dixwazim lîsteya kitêbên ku min wan wek çavkanî xebitandîye, pêşkêşî we xwendoxên hêja bikim. Di serî da ez dixwazim ji kitêbên M. Emîn Bozarslan despêbikim ku ji alîyê Weşanxana Deng ve hatine çapkirin. Ev lîste weha ye: 1 - Meyro 80 r.(rûpel) 2 - Mîr Zoro 80 r. 3 - Kêz Xatûn 80 r. 4 - Gurê Bilûrvan 76 r. 5 - Pepûk 71 r. 6 -  Serketina Mişkan 128 r. 7 - Kurê Mîrê Masîyan 116 r.  8-Gulî Xatûn 88 r. 9 – Mela Kulî 96 r. 10 – Bûka Gulsûm 88 r. 11 – Îlmê Tûrik 148 r. 12 – Ji Dînan Dîntir 72 r. 13 – Masîyên Bejî 70 r. 14 – Kemal Paşa Weledê Kê ye? 98 r. 15 – Şerefa Ristem Keya 123 r. 16 – Melayê Meşhûr 90 r. 17 – Gulê û Sîno 213 r. 18 – Dîtinhezar 216 r. 19 – Keçika Qirşfiroş 214 r. 20 – Keçika Darîn 232 r. 21 – Di edebîyata Kurdî û Folklora Kurdî da Hûner 287 r. 22 – Kürd Teavün ve Terakki Gazatesi 497 r. 23 – Mem û Zîn 703 r. 24, 25 - Baxçê Zimên (2 cild) 1354 r.      26, 27 – Kurdistan (2 cild) 580 r. 28, 29, 30, 31, 32 – Jîn (5 cild) 1063 r. 33, 34, 35, 36 – Ferhenga Kurdî-Kurdî (4 cild) 3962 r.Tevayî dike 10.825 rûpel û Kitêba Sinonîmên Kurdî ne di nav da ye ku min hê nexwendîye û bi vî awayî tenî kitêbên Seydayê Bozarslan ji 11 hezar rûpelî zêdetir in. Çar cildên Mehmed Öncü ku bi navê Gotinên Pêşîyan di nav Weşanxana Sîtavê da derçûne û ew jî tevayî 4867 rûpel in. Di dawîya lîsteyê da divê ez kitêba A. Balî bi navê Gotinên Pêşîyan ên Kurdî (Kürt Atasözleri – Kurdî-Tirkî) ku ji alîyê Weşanxana Pelê Sor ve hatîye çapkirin, ew jî 409 r. û herî dawî, kitêba Salihê Omerî bi navê Ji Gotinên Pêşîyan, ji alîyê Weşanxana Deng ve hatîye weşandin  ku ew jî 188 rûpel in. Bi vî awayî ev lîste ji 42 kitêban pêkhatîye ku dibe 16.289 rûpel. Ez di huzûra xwendoxên hêja da spasîya wan rêzdaran dikim ku kedeke mezin li ser vî babetî xerc kirine û wan gotinên mezinên me anîne ber hev. Mala wan ava û bila ew her serketî bin.  

Di vî derbarî da numûneyên ku 105 sal berê di Kovara Jîn da di 8 jimareyan da derçûne, wergêra wan jibo kurdîya xwerû M. Emîn Bozarslan kirîye û weha gotîye:

”Ew peyvên pêşîyan ên ku Law Reşîd berhev kirine û nivîsîne, di pênc jimareyên ”Jîn”ê da, di jimareyên 3, 4, 5, 7 û 8´an da derketine. Yên ku Hîlmîyê Siwêrekî berhev kirine, ew jî di sê jimareyan da, di jimareyên 14, 19 û 24´an da hatine weşandin.

Law Reşîd  , di despêkê da dema ku xebata xwe li ser peyvên pêşîyan pêşkêş kirîye, axiftineka kurt jî nivîsîye. Di wê axiftinê da daye zanîn ku peyvên pêşîyan, ji alîyek ve tenga wî zimanê ku pê hatine gotin dinumînin; ji alîyek ve jî li gora mane û têdayîyên xwe, rewşa wî gelê ku ew gotine, tînin ber çavan. Wî ragîhandîye ku ji ber vê yekê, peyvên pêşîyan gelek giring in; xasma yên neteweyekî wek neteweyê kurd ku hêj bi temamî nehatîye naskirin. Nivîskar di dûwayîya axiftina xwe da daye zanîn ku wî, peyvên ku berhev kirine, li gora babetên wan kirine çend beş; wek beşê civatî, beşê mêrxasî, beşê bêjeyî, beşê dîrokî û wd.

Hîlmîyê Siwêrekî jî di despêka nivîsîna peyvên pêşîyan da axiftineka kurt nivîsîye, rûmet û giringîya peyvên pêşîyan daye zanîn. Wî di axiftina xwe da, li ser peyvên pêşîyan ên ku ji alîyê Law Reşîd ve hatine nivîsîn, weha gotîye:

”Ew peyvê pêşîyan ên kurdî yên şîrîn ên ku rûpelên ”Jîn”a xweşdivî yên bêjeyî xemilandine, bê guman bala her kurdî û her heveskarî kişandine. LI ser kîjan ji wan bi heqî lêkolan bê kirin û bê fikirandin, tê dîtin ku di binê wê da gelek maneyên neyekser û gelek şîretên rastîn veşarî ne. Tiştê balkêş ew e ku her peyvek, jibo bûyerek xatireyeka nemir û dîrokeka jîndar e; her peyvekeka wê qanûneka tabîî ye ku li ser tecruban hatîye sazkirin.” (M. Emîn Bozarslan, Jîn, Cild I, r. 73-74, W. Deng, Swed 1985)

Xwendoxên hêja dema van gotinên pêşîyan bixwînin û li gora rêzkirina alfabeyê wan bînin ber çavan; ew dê bibînin ku di rêzkirinê da dibe ku hin kêmasî ango şaşî di wan da hebin ku ew ji alîyê min da hatîye kirin. Divê xwendoxên xoşevîst vê rewşê jî bînin ber çavan û bi taybetî li vê lîsteyê lêzêdekirin ango jêderxistin ku pêwist be, ji kerema xwe ra wan binivîsin da ku firset jibo min jî çêbe ku cara dawîyê sererastkirin were kirin, wê baştir bibe. Bi hêvîya xwendineke bi diqet û bi rexnegirî serketin jjibo we dixwazim.

Gotinên pêşîyan ên kurdî

A : (1 - 162)

A bi qelemê hatîye nivîsîn, bi bivir nayê şikandin.                                                           

Abûrî, bi razan û zikmizdanê nabe; bi xebat û xwêdanê dibe.                                                                          

Abrû (fihêt, şerm) daye abûrê.                                                                                                                    

A dest û pê dikin, dê û bav nakin.                                                                                                       

A te dît, jibîr meke.                                                                           

 A dilan, di dilan da ye.                                                                                                        

A dilan, di dilan da dimîne.                                                                                                                                 

 A dilan, nayê milan.                                                                                                                                       

A dilê min, bila ji min ra be; ya zarê min bila ji te ra be.                                                                        

A her kesî pê xweş e.                                                                                                                                           

A hinan mirin e; ya hinan têrekirin e.                                                                                                          

A ku jinek kane (kare) bike, êlek nikane bike.                                                                                                            

A ku mirov bi xwe dike; kes nikare bi mirovî bike.                                                                                                     

A ku mirov li dê û bavê xwe kirî; dizivire tê derîyê mirov.                                                                         

  A ku tê dilan, şalê (xwezî) neyê milan.                                                                                            

A ku zarûkên mirov birçî û tazî dihêle, xew e.                                                                                            

A melê, bangdan e.                                                                                                                                       

 A mirov bi xwe dike; kes bi mirovan nake.                                                             

A mirov bi xwe ra dike, kes ji mirovan ra nake.                                                                                                                   

A mêran, jêhatin e; ne lêhatin e.                                                                                                                 

A mêran, lêhatin e; ne jêhatin e.                                                                                                  

A nebûyî, gilî nekin.                                                                                                                   

A nexweş, li nav çavên hevalê xwe nede.                                                                                                       

A Xwedê kirî, betal nabe.                                                                                                           

A şikestî, çêtir e ji ya xwestî.                                                                                                                                                         

 A qasidan (elçÎ), gotin e.                                                                                                                                                              

A te dît, ji bîr meke.                                                                                                                                   

A zarê te ji min ra; ya dilê te ji te ra.                                                                                                                               

Adar, berf hat bi qulat; heta serî hat, bin hilat.                                                                                   

Adar bi duman, nîsan bi baran, gulan bi ba, mala cotkar bû ava.                                                                              

Adar bi toz, nîsan bi baran, gulan bi ba, mala xwedîyê debran bû ava.                                                          

Adar bi toz, nîsan bi baran, gulan bi ba;  mala xwedîyê dewaran bû ava.                                           

Adar bû heşt, qulingan hêla deşt (bar kirin).                                                                                                          

Adar debar e, nîsan bihar e.                                                                                                                   

Adar, însanan dike dar.                                                                                                                     

Adar, ga û çêlekê ji hev diqetîne.                                                                                                            

Adar, gihîşte bîstan; xweş dibin bax û bîstan.                                                                                          

Adar, him bihar e, him zivistan.                                                                                                            

Adar, naçe bê gul û dar.                                                                                                                            

Adar, ne bihar e; xox ne dar e, qîz ne war e.                                                                                                    

Adar, wekî jina bî ye; geh dikene, geh digirî.                                                                                                 

Adar e, av li dar e.                                                                                                                                             

Adar e, av radibe serê dar e; vedibe kulîlkên bihar e.                                                                             

Adar e, dew li dar e.                                                                                                                                          

Adar e, dew li dar e; berfê daye gulîya dar e, nema dana êvar e!                                                                   

Adar e, dew li dar e; çilo bûn mîna guhê kar e.                                                                                         

Adar e, dew li dar e; kofîya kebanîyê xwar e.                                                                                            

Adar e, dew li dar e; şivan xwemal e, kebanî bi kar û bar e.        

Adar e, mast li mala kebanîya kubar e.                                                                                   

Adar e, mere ber ar e.                                                                                                                      

Adar e, seg kete bin sîya darê.                                                                                                                  

 Adar e, sibehê sar e; nîvro bihar e.                                                                                            

  Adar e, serê darê xweştir e ji binê dar e.                                                 

Adar e, şev û roj barê dewar e.                                                                                             

Adar e, xelkê dew veşar e; nîsan e, dew li ber derê hemî pîsan e.                                                             

Adarê, agir xweştir e ji savarê.                                                                                                               

Adarê, agir xweştir e ji sîya darê.                                                                                                

Adarê, berf dibare ta gulîya darê; namîne ta êvarê.                                                                      

Adarê, berfê da gulîya darê, nema heta êvarê.                                                                                               

Adarê, berfê girtîye derîyê malê; nemaye kela sasarê.                                                                        

Adarê, kulîlk avêt serê darê.                                                                                                                    

 Adarê li min bada; min boza (hesp) xwe bi tayek ka da.                                                           

Adarê penîr, nîsanê dew.                                                                                                                         

Adarê, roj û şev dibine barê debarê.                                              

Adarê tirsonek e; sibatê revok e.                                                                                                                  

Ademî (mirovî) bêling mirî ye.                                                                                                                        

Afirê gamêşan, bû gelşa (warê) mêşan.                                                                                                       

Agir, agirê qoncan (kutîgên daran) e.                                                                                                                                   

Agir bab e, nabêje rabe.                                                                                                                              

 Agir baş e, lê her agir ne xweş e.                                                                                                                                                              

Agir bavêje kayê, xwe bide alîyê bayê.                                                                                                         

Agir berda komê (gomê), xwe da alîyê zomê.                                

 Agir berdayê, bîhna pîso jê nayê.                                                                                                             

 Agir berda kayê, xwe da ber bayê.                                                                                                          

Agir berda kayê, xwe da alîyê bayê.Agir berdinê, bîna kizûr jê nayê.                                                                                                    

Agir, ber pîyê wî dibe av.                                                                                                                     

Agir, bê alav nabe.                                                                                                                               

Agir, berfê dixwaze; xwelîyê naxwaze.                                                                                                                       

Agir berbû mala derewînan; kesî jê bawer nekir.       

Agir bigire dinyayê; qevdek pûşî wî naşewite.                                                                                                                         

Agir bike, lê bê dû bike.                                                                                                                               

Agir bi mala min ketîye; tu xwe li ber germ dikî.                                                                                

Agir bi mala yekî ketîye; yekê dî gotîye bisekine, ez cixara xwe pê pêxim.              

Agir bi mala yekî ketîye; yekê dî xwestîye kewên xwe li ber bibirêşe.                                                   

Agir bi rîyê yekî ketîye; yekê dî gotîye bisekine, ez cixara xwe pê pêxim.                                

Agir bi serê min ketîye; tu jî rûnê xwe li berdiqijirînî.                                                                               

Agir davêje devê xwe. Agir davêje kayê, xwe dide alîyê bayê.                                                                                               

Agir, debara zivistanê ye.                                                                                                                          

Agir, di destê te da be, nerêje; gotin di dilê te da be, nebêje.                                                                 

Agir, di destê te da be, nerêje; gotin di dilê te da be, ji dijmin ra nebêje.                                         

Agir, di kevnebizûtan da dimîne.                                                                                                                                

Agir, di kuçikan da disekine.                                                       

Agir girte mala derewîna (n), kesî jê bawer nekir.                                                                    

Agir girtibû mala yekê, yê din serûpê li ber digizirandin.                                                                               

Agir bigre rêlê, ter û hişk wê pêkve bişewitin.                              

Agir, agirê daran e.                                                                                                                                    

Agir bi agir nayê temirandin (vemirandin).                                                                                                

 Agir bi agir venamire, agir bi avê vedimire.                                                                                                           

Agir, bi darên hûr hilke!Agir, bi darên hûr geş bike.                                                                                                                        

Agir, bi darên hûr pêdikeve.                                                                                                                

Agir, bi darên hûr tê geşkirin.                                                                                                                                      

Agir bi dinyayê keve, derzîyeke min tê da nîne.                                                                                                                                

Agir bi erdê dikeve, ter û hişk bi hev ra dişewitin.                                                                                    

Agir bi çîyê dikeve, ter û hişk tev dişewitin.                                                                                                 

Agir bi çîyê dikeve, teyr û tilûr bi hev ra dişewitin.                          

Agir bi daristanê dikeve, ter û hişk tev dişewitin.                                                                                                  

Agir bi kêrê bikeve, ew der dişewite.                                

Agir bi loda (kom) min ketîye; tu hatî fîrîkê xwe li ber diqelînî.                                                                

Agir bi pergala me ket.                                                                                                                                    

Agir bi tekeve, ba jî bi hewara te ve bê.                                                                      

Agir di qoc da ye.                                                                                                                   

Agir, gula zivistanê ye.                                                                                                                             

Agir ku pêgirt, şil û ziha bi hevra dişewitin.                                                                 

 Agir ku vêket, çi hewceyî pifê ye.  Agirkirikên gêrmîyê pir dibin.                                                                                                                                       

 Agir, li qurma dimîne.                                                                                                                                  

Agir, lingê yê ku pê lêdike, dişewitîne.Agir ê li dora xwe rohnî dike.                       

Agir, biçûk e; lê dû bilind e.                                                                   

 Agir pêkeve, bihna pîso jê nayê!                                                                                                           

Agir, stara zivistanê ye.                                                                                                                             

 Agir xweş e, lê bi dûman e.                                                                              

 Agir xweş e, lê ne her agir.                                                                                                                    

Agir zêr, zêr jinê, jin jî mêr dihelîne.                                                                                                          

 Agir zêran, xizanî mêran diceribîne.                                                                                                          

Agir û av, gur û mîh, li cem hev nabin.                                                                                                              

Agir û pîşo, li cem hev nabe.                                                                                                                   

Agirê bi dû, aşkera ye.                                                                                                                   

Agirê bin kayê ye.                                                                                                                                 

Agirê bîyanîyan, mirov germ nake.                                                                                                          

Agirê dil, daye ser agirê cigerê.                                                                                                               

 Agirê dilan, agirê sêlan.                                                                                                                                    

Agirê dilan, darê ber pelan.                                                                                                                               

Agirê dostan, mirov naşewitîne.                                                                                              

Agirê dostan, mirov dişewitîne.                                                                                                            

 Agirê eşqê germ e, dikeve nav hestî û çerm e, ne dibêje fedî û ne jî şerm e.           

Agirê evînê, heta livînê (nivînê).                                                                                                           

 Agirê evînê, dilan dişewitîne (disotîne).                                                    

Agirê evînê, sotîner e.                                                                                                                           

 Agirê bengîtîyê, agirekî gur e.                                                                            

Agirê di mala xwe da, bernede mala cîranê xwe.                                                                         

Agirê gamêşa (n), bû warê gelsê mêşa (n).                                                                                          

 Agirê gur, her kes destê xwe dide ser.                                                                                           

 Agirê kê geş e, li ber e; şîva kê xweş e, li ser e.                                                  

Agirê kê xweş e, ew li ber e; şîva kê xweş e, ew li ser e.                                                                     

  Agirê kezebê, ji agirê tendûrê (tenûrê) germtir e.   

Agirê kînê vemirîne, yan na wê te bişewitîne.                                                                                  

 Agirê ku pênekeve, dû jê dernakeve.                                                                                          

Agirê kuçikan, timî germ e; dereng sar dibe.                                                                             

Agirê mala xwe, bernede mala cîranê xwe.                                                                                                 

Agirê pêşîn, gur e.                                                                                                                            

Agirê sor, bextê ronî ye.                                                                            

Agirê sor, kesî naşewitîne.                                                                                                  

Agirê şevê, nêzîk xuya dike.                                                                                               

Agirê şivanan, li ber pûk û baranan.                                                                                             

Agirê xweş, agirê qurma (n) ye.                                

Agirê xweş, çêtir e ji mazûvanê dilreş (rûreş).Agirê xweşik, agirê darê hişk.          

Agirî bi serê min ketîye, tu jî firikê xwe li berdipijînî.