Peyvên biyanî di tirkî de

“Hin caran parçeyek ji peyvê ji zimanekî ye û parçeya din ji zimanekî din e, hingê ew bi ”-” ji hev hatine cudakirin, bo nimûne: cüz-dan ji erebî-îranî (tê wê maneyê ku ”cüz” ji erebî û ”dan” ji îranî ye).”

A+A-

Kurtegotinek

Di qonaxa avakirina ferhengeke etîmolojî ya zimanê kurdî de gelek caran hatime rexnekirin ku “hemû peyvên kurdî wek biyanî” diyar dikim. Ev ne rast e lê rast e ku piraniya peyvên kurdî – wek yên her zimanekî din jî – ji zimanên din hatine. Piraniya peyvên hemû zimanan bi eslê xwe ne ji wî zimanî ne.

Bo diyarkirina vê rastiyê, ez ê ferhengokeke etîmolojî ya peyvên tirkî bikim. Herwiha bi heman awayî min ferhengokeke etîmolojî ya peyvên erebî jî amade kiriye. Bi vê dixwazim bidim diyarkirin ku di her zimanî de peyvên biyanî hene û gelek in.

Di vê lîsteya xwe ya kurt de tenê hin peyvên tirkî yên ji zimanên din wergirtî pêşkêş dikim. Mebesta min ne ew e ku lîsteyeke temam pêşkêş bikim: peyvên biyanî yên di tirkî de ne tenê ev in. Lê ev wek nimûne hatine diyarkirin. Giranî li ser peyvên ji zimanên îranî ye ji ber ku yên erebî û ewropî tên zanîn ku di tirkî de biyanî ne lê yên îranî bi qasî ku hewce ye nayên zanîn.

Min bi piranî peyvên wisa bijartine ku piraniya xwendevanan texmîn dikin ku bi eslê xwe tirkî ne. Min peyvên ku her kes dizane bi eslê xwe erebî yan jî ewropî ne (wek bank, radyo, muzîk, televizyon, Internet…), min li derveyî vê lîsteyê hiştine.

Li çepê peyva tirkî hatiye diyarkirin, li navê zimanê ku jê hatiye û li rastê jî maneya peyvê bi kurdî. Peyva “îranî” di beşa “Ji” de tê wê maneyê ku ew peyv ji zimanekî îranî (kurdî, farisî, pehlewî, hexamenişî, avestayî…) hatiye wergirtin. Di gelek ferhengan de li cihê “îranî” peyva “farisî” tê danîn. Ev di rewşa hin peyvan de rast e lê ne di hemûyan de. Gelek caran ne mimkin e mirov bê guman bizane ka peyv ji kîjan zimanê îranî hatiye wergirtin. Loma min peyva ”îranî” çêtir dît.

Carinan ji yekê zêdetir alternatîv hene ku peyv ji kîjan zimanî ye, hingê ew bo nimûne wiha hatiye diyarkirin: asker ji latînî yan îranî. Carinan jî tirkî ew peyv ji zimanekî din wergirtiye lê wî zimanî bi xwe jî ji zimanekî din wergirtiye. Hingê ew bo nimûne wiha hatiye diyarkirin: adam ji erebî ji îbranî.

Hin caran parçeyek ji peyvê ji zimanekî ye û parçeya din ji zimanekî din e, hingê ew bi ”-” ji hev hatine cudakirin, bo nimûne: cüz-dan ji erebî-îranî (tê wê maneyê ku ”cüz” ji erebî û ”dan” ji îranî ye). Carinan parçeyek ji peyvê ji tirkî ye lê parçeyeke din ji zimanekî din e. Hingê parçeya ji tirkî di kevanê (…) de ye, bo nimûne: çaydan(lık) ji îranî tê wê maneyê ku ” çaydan” ji îranî ye lê ”lık” ji tirkî bi xwe ye. (Türk)iye ji erebî diyar dike ku peyva ”Türk” ji tirkî ye lê ”iye” ji erebî ye.

Eger ji wergera kurdî diyar nebe ku peyva tirkî ji îranî ye, hingê li beşa ”Ji” de serekaniya yan hevreha wê peyvê hatiye diyarkirin. Bo nimûne damat ji îranî (F: damad = zava).

Kurtkirin

Ak = akadî

Ar = aramî

Av = avestayî

E = erebî

F = farisî

K = kurmancî

P = pehlewî

S = soranî

Sûm = sûmerî

Z = zazakî

Tirkî Ji Wate

aba erebî ji aramî eba

adam erebî ji îbranî mêr, zelam, zilam

ağustos yûnanî ji latînî tebax, meha 8em

ahır îranî axur, gov

akıl erebî hiş, aqil

alıç îranî herûk, hilûk

ambar îranî embar

Anadolu yûnanî Anadol

Ankara yûnanî Enqere

aptal erebî bêhiş, dîn, bêaqil (evdal)

armut îranî (F: emrûd) hirmî, hirmîk

asker latînî yan jî erebî ji îranî (ji l-eşker) esker, leşker

aşk erebî evîn, eşq

ateş îranî (F: ateş, Av: atexş) agir

ayna îranî eynik, eyne, awêne, neyknik, mirêk, qotîk

azar îranî azar, ezyet

bacak îranî (F: paçê ) ling

badem îranî (F: badam) bahîv, behîv

bağ îranî bax, baxçe, rez

bağış îranî bexş

bahane îranî bihane, hêcet

bahar îranî bihar

baharat erebî biharat

bahçe îranî baxçe

bakkal erebî beqal, dikandar

bay îranî (beg) mêr, zelam

bayan îranî (beg) xanim, jin

bayram îranî (P: pethram = cejn) cejn, şahî

bazı erebî hin, hinek, hindek

bedava îranî (F: bad-aver= bayî înayî/aniyî) belaş, bê pare

bela erebî bela

belkî îranî belkî

bey îranî (beg) beg; birêz

bina erebî avahî

borç îranî (sogdî: purç) deyn, qerz

börek îranî (F: bûrek) borek, kade

bulgur îranî (F: berğol / borğol) savar

bülbül erebî bilbil

Bülent îranî Bilind, navekî mêran e

cacık îranî (K: jajî) xiyarmast

cadde erebî ji îranî (Av: yatim) cade

cam îranî cam, şûşe

can îranî can, giyan, derûn, ruh

cep erebî berîk, cêb

cevap erebî bersiv, cewab, cab

ceviz erebî ji îranî (P: gewz) gûz

ciğer îranî ceger, ciger

cilt erebî cild, berg

cop îranî çîv, şiv, çov

coş îranî coş, zewq

cömert îranî camêr, ciwanmêr

cuma erebî în, înî, cum’e

cüce îranî çûçelk, çûk, çûçik, çivîk

cüz-dan erebî-îranî cizdan(k), çizdan(k)

çabuk îranî (F: çabûk) beza, bilez

çadir îranî çadir, kûn, xîvet

çamaşır îranî (F: came = cil, şûr-=şo-/ şûştin) cilên rêvin / qirêjî

çanta îranî çante, çente

çare îranî çare, hel

çarşamba îranî çarşem(b)

çarşaf îranî (çar=çadir/perde, şef=şev) çarşev

çarşı îranî (çar = 4, sû/sûk=rê) bazar, çarşî, sûk

çay îranî ji çînî çay, ça

çaydan(lık) îranî çaydank

çayhane îranî çayxane

çekiç îranî çekûç

çember îranî çember

çeper îranî çeper

çift îranî (F: coft) cot

çimento îtalî çîmento, seb, gêç

çirkin îranî (F: çirkîn) kirêt, kirh, pîs

çınar îranî çinar (dar)

çoban îranî (F: çûban) şivan

çorap îranî / erebî gore

çorba îranî şorbe

çünkü îranî çunkî, ji ber ku

daima erebî herdem (daîm, daîmen)

damat îranî (F: damad) zava

davet erebî vexwandin, de’wet

derbeder îranî derbider

dere îranî (F: derê) gelî, newal, nihal, dol

der-hal îranî-erebî (F: di … de E: hal) di cih de, bi lez, tavilê

ders erebî ders, xwandin

ders-hane erebî-îranî dersxane, odeya dersê

dert îranî derd

derviş îranî derwêş

destan îranî dastan, destan

destek îranî (destik) destek

dev îranî dêw

devam erebî dewam

devlet erebî ji aramî dewlet

diğer îranî (F: dîger K: dîtir) din, dî, dîtir

dilber îranî dilber

divan îranî dîwan

dolap îranî ji aramî ji akadî dolab

domates spanî bacansork, firingî

dost îranî dost, heval

dua erebî dua, lava

duvar îranî dîwar

dürüst îranî durist

düşman îranî dijmin, dujmin

efsane îranî efsane

eğer îranî eger, heke

elbise erebî cil, libas

emlak erebî milk, erd (pirrjimar)

encümen îranî encumen, meclis

engel îranî (F: engel) asteng, rêgirî

enginar yûnanî kengir, kereng

erik îranî herûk, hilûk

esir erebî girtî, êxsîr, dîl

eylül erebî ji aramî ji akadî îlon, eylûl, meha 9em

ezber îranî (F: ez ber) ji ber (ji bîra xwe ve)

fakir erebî feqîr, jar, belengaz, perîşan

fener yûnanî fener, fanos

fincan erebî ji îranî fincan, kûp

fişek îranî fîşek, gulle, telqe

gazete îtalî rojname

gül îranî gul

günah îranî guneh

hafta îranî hefte, heftî (heyama 7 rojan)

hasta îranî (F: xeste) nesax, nexweş, xeste

hava îranî hewa

hayat erebî jiyan (heyat)

hayır (1) erebî (xeyr: xêr) nexêr, na, ne

hayır (2) erebî xêr

hayvan erebî heywan

hazine erebî xezîne, gencîne

haziran erebî xezîran, hezîran, pûşber, meha 6em

hem … hem … îranî hem … hem …, … jî û … jî

hemen îranî (heman dem) di cih de, bi lez, hemen

hemşe(h)ri îranî hemşe(h)rî, kesên ji eynî bajarî

hemşîre îranî (F: hemşîre=hevşîr, xwişk) hemşîre

henüz îranî (F: henûz) hê, hê jî, hîna, hîna jî, hêşta

her îranî her (hemû)

herkes îranî her kes

hır(sız) erebî (xeyr: xêr) diz (“bêxêr”)

hıyar îranî xiyar

hiç îranî hîç, qet

hoca îranî (F: x[v]acê) xoce, birêz, hêja, seyda, mela

hoş îranî xweş

hükümet erebî hikûmet

ihtiyar erebî pîr, ixtiyar

ilaç erebî derman

incîr îranî (F: encîr) hejîr, hêjîr

insan erebî mirov, meriv, insan

inşaat erebî avakirin

isim erebî nav (ism)

İstanbul yûnanî ([Kon]stantînopolis) Stembol, Stenbol

işaret erebî îşaret

işkence îranî şkence (têkilî “şkandin“ê)

kadın îranî (xatûn) jin

kalem erebî ji yûnanî qelem, pênûs

kalp erebî dil (qelb)

kanepe fransî qenepe, sofa

kasım erebî meha 11em

kayıt erebî qeyd, tomar, sicil

kedi îranî kitik, pisîk, pişîk

kelime erebî peyv, gotin, kelîme

kemer îranî kemer

kenar îranî kinar, rex, qirax

kenger îranî kengir, kereng

kent îranî (sekayî: kentha) bajar

kere erebî car

kervan îranî ji akadî karwan

kırmızı îranî ji sanskrîtî sor

ki îranî ku (peyvika bihevvegirêdana hevokan)

kiler yûnanî ji latînî bindav, bodrûm, embar

kilit îranî ji yûnanî kilîl, kilîd

kin îranî kîn, kerb

kitap erebî kitêb, pirtûk

koca îranî (binere ”hoca” li jortir) mêr, zelam, zilam

köfte îranî (F: kûfte=kutayî) kutilk, kifte

köse îranî kose, bêrih yan kêmrih

köşk îranî koşk, seray, qesr, dîwan

köşe îranî goşe, kujî

kürsü E ji Ar ji Ak ji Sûm kursî

lahana yûnanî kelemî

lale îranî lale, alale

lehçe erebî lehce, zarava, devok

leke îranî leke, teqme, lewt

leş îranî leş, laş

leşker îranî leşker, esker, sipa, serbaz

limon îranî ji sanskrîtî lîmon, leymûn

maalesef erebî mixabin, heyf e ku

madde erebî ji îranî made, madde

mal, maliyet erebî maliyet, mal, saman

marangoz yûnanî necar, dartiraş

mart yûnanî ji latînî adar, meha 3yem

masa latînî mase, mêze

mavi erebî (mawî: avî) şîn (reng)

maydanoz erebî ji yûnanî kerefs, mexdenoz, bexdenoz

mayıs yûnanî ji latînî gulan, meha 5em

maymun erebî ji yûnanî meymûn

meğer îranî meger, eger na

mektup erebî name

melek erebî ji îbranî melek, milyaket, firîşte

memleket erebî war, welat, memleket

menekşe îranî binefş

merdivan îranî (F: nerdevan) derece, pêpelûk; pêstirk

merhem/melhem îranî ji erebî ji yûnanî melhem, merhem

mert îranî mêr; camêr; xweşmêr

mey îranî mey, bade, şerab

meydan erebî ji îranî meydan

meyhane îranî meyxane

meyve îranî mêwe, meywe, fêkî

mıh îranî mîx, bizmar

mum îranî mûm, find, şemal, çira

murder îranî mirar, kelex

muz erebî ji sanskrîtî mûz

müjde îranî mizgînî, mijde

mülk erebî milk

namaz îranî nivêj, nimêj

nar îranî hinar

nargîle îranî ji sanskrîtî nargile

naz, nazdar, nazenîn îranî naz, nazdar, nazenîn

ne … ne … îranî ne … ne … (jî)

nehir erebî çem, robar (> kurdî nehal/newal)

nem îranî nêm, şilî, ritûbat

nergis îranî ji yûnanî nêrgiz

nesrîn îranî nesrîn (gulek, navekî jinan)

neşter îranî nişter

nevruz îranî nevroz, newroz

ney îranî ney

nilüfer îranî ji sanskrîtî nîlûfer

nisan E ji îbranî/Ar ji Ak ji Sûm nîsan, meha 4em

nişan îranî nîşan

oruç îranî rojî

paha îranî biha, nirx, qîmet, fiyet

pamuk îranî (P: pembuk) pembû

para îranî pare, pere

parça îranî parçe, perçe

paşa îranî paşa

patlıcan îranî ji sanskrîtî bacan(reşk)

pazar îranî bazar; yekşem

peçe îranî paçe, pate, pêçik, pêçek

pembe îranî (K: pembû, F: penbe) pembe, pembeyî, rengê pîvazî

pencere îranî pencere

perde îranî perde

peri îranî perî

perişand îranî perîşan

perşembe îranî pêncşem(b)

peşin îranî pêşîn, pêşî

peygamber îranî pêxember

peynir îranî penîr, pênîr

pirinç îranî ji sanskrîtî birinc

pişman îranî peşîman, poşman

piyaz îranî (F/S: piyaz) pîvaz

polat îranî pola, pîla, polat

pul îranî ji yûnanî pûl

rehber îranî rêber

rençber îranî rêncber, rencber, kedkar

rende îranî rende

renk îranî reng

rüzgâr îranî (K: rojgar) ba, hewa

sabah erebî sibe, spêde, sihar, destpêka rojê

sahip erebî xwedî, xudan, xweyî

sahte îranî sexte, saxte, qelp

salı erebî sêşem(b)

sandalye erebî ji latînî kursî

sanki îranî (F: san = wek kî=ku) wek ku, heçku

saray îranî seray, koşk, qesr

sarhoş îranî serxweş

saz îranî saz (amûreke muzîkê)

sebze îranî (F: sebz=şîn/hêşîn) sebze, nebat, riwek

sepet îranî (F: seped, sebed) selik, zembîl, sepet

serbest îranî serbest

sert îranî (F: serd=sar) req, hişk

sincap îranî yan erebî (F/E: sincab) sivore, sihorî, simorî

sipariş îranî (K: spartin) sipariş

siyah îranî (F: siyah, Z: siya) reş

sofa inglîzî ji erebî ji aramî qenepe, sofa

sütun îranî stûn

süvari îranî siwar, siwarî

şahin îranî eylo, helo, şahîn, qertel

şair erebî helbestvan, şair

şeftali îranî (F: şeftalû) xox

şehir îranî (F:şehr, S: şar, Z: şar = xelk) bajar

şeker îranî ji sanskrîtî şekir

şiir erebî helbest, şiir

şirin îranî şîrîn

şişe îranî ji Ar ji Ak ji misirya kevn şûşe

şubat erebî ji îbrî ji akadî sibat, şibat, meha duyem

tabi erebî helbet (tabî, teb’en)

taç erebî ji îranî tac

tahra îranî (F: dahrê, Z: dariye) das

taht îranî text

tahta îranî texte, dep, dar

tamam erebî temam

tane îranî (S: dane, F: danê) lib, heb, dane, dene

tarçın îranî (“dara çînî”) darçîn

tava îranî tavik, tawe

taze îranî taze, teze

tebeşir îranî ji sanskrîtî tebeşîr

tekrar erebî dubare, tekrar

tembel îranî tembel, tiral, arode, keslan

temel yûnanî bingeh

temiz erebî paqij, pak, bijûn

temmuz E ji îbrî/Ar ji Ak ji Sûm tîrmeh, temûz, meha 7em

teneke îranî (ji “tenik”) teneke

terazi îranî terazû, terazî

terk erebî terk

terzi îranî derzî, terzî, xeyat, cildirû

teşekkür erebî spas; spasî

torba îranî (F: tobrê) tûr, tûrik, torbe

traş îranî tiraşîn

turşu îranî (ji tirş) tirşî

tüfek îranî tifek, tifeng

(Türk)iye erebî Tirkiye

ümit îranî hêvî, umêd

üstad/üstat îranî hosta, hoste

vahşi erebî ji îranî wehşî; beyar, dêm

ve erebî û, herwiha

ve-ya erebî-îranî yan jî

viran îranî wêran

ya îranî yan, an, ya

yahut îranî (F: ya=yan xûd=xwe) yan jî

yard

yabancı îranî (F: biyaban / yaban = çol) biyanî

yabani îranî (F: biyaban / yaban = çol) beyar, çolî, dêmî

yardım îranî (F: yarî = harî=harîkarî=arîkarî = alîkarî) alîkar

zaman îranî/erebî dem, zeman

zambak erebî ji îranî sosin, zembeq

zan(etmek) erebî texmîn kirin, bawer kirin

zehir îranî jehr

zengin îranî zengîn

zeytin erebî zeytûn

zincir îranî zincîr

zindan îranî zindan, hefs, girtîxane, girtîgeh

zinhar îranî hewar, zînhar

ziraat erebî zîraet, çandin

zor îranî zor, zehmet

zurna îranî zirna, zirne

Çavkanî: Zimannas

Peyvên biyanî di tirkî de

“Hin caran parçeyek ji peyvê ji zimanekî ye û parçeya din ji zimanekî din e, hingê ew bi ”-” ji hev hatine cudakirin, bo nimûne: cüz-dan ji erebî-îranî (tê wê maneyê ku ”cüz” ji erebî û ”dan” ji îranî ye).”

NÛÇEYE ŞÎROVE BIKE