Yusuf Kaynak
Ev gotar li ser gera min a dawîn a Tirkiyeyê ye. Li şûna gotarek ku bêtir agahdariya zanistî hebe, çavdêrî û dîtinên min ên rojane dê li vir cih bigirin. Ji xeynî aborînas an jî pisporê siyasetê, dê nêrînên biyaniyan ên derbarê Tirkiyeyê û bi taybetî jî geşedanên civakî û siyasî de cih bigirin.
Min xwest 40 salên dawî yên Tirkiyeyê bi nirxandina van 20 salên dawî bi awayekî rastir binirxînim. Bêyî lêkolîna li ser Tirkiya berê ya pir kûr, meriv bi gotarekê re ne hêsan e; Di navbera Tirkiye û Ewropayê de muqayesekirinek ne rast be.!. Ji ber ku Tirkiye heta duh welatekî cîhana sêyemîn bû. Di van 20 salên dawî de, gavên mezin avêtin û pêşveçûnên mezin kirin; Bi taybetî di warê binesaziyê û herêman de rêyeke dûr û dirêj hatiye. Rê, pire û rêyên hesinî bi toran ve girêdayî ne. Tirkiyeya kevin berê qalikê xwe şikandiye û di nav welatên pêşkeftî de navûdengê xwe bi dest xistiye. Niha di asta welatekî bê pirsgirêkên binesaziya aborî de ye. Her wiha di warê zonkirinê de jî gavên gelek girîng avêtine û eger ne di asta welatên pêşketî de ne di rewşa welatekî paşverû de ye.
Tirkiye hem bi xwe hem pîşesaziyê xwe bi xwe hem jî pîşesaziya montajîyê jî kiriye. Binesaziyên di çandinî û pîşesaziya otombîlan de gihandiye asteke pêşdetir û hema bêje gihiştiye asta hilberîna modela traktor û wesayîtên navxweyî jî. Lê tevî van hemûyan jî, hînekî temam nebûye ku bibe welatekî pîşesazî weke welatên ewrope pêşketî. Bê guman, ji bilî taybetmendiyên wê yên bêhempa, em dikarin nekaribûna zû girtina temen bi şopandina serdema dîroka ku dereng mayi ya paşverû ve girêbidin. Em dikarin bibêjin ku mîraseke wê ya aborî ya ku ji Împaratoriya Osmanî girtiye tunebû!.
Pêşketina aborî û îstîhdamê bi giştî di rêyeke erênî de pêş ve diçû; Di van salên dawî de, pandemî û pêlên enflasyonê yên li pey hev derbên mezin li Tirkiyeya pêşkeftî xistin; Asta bilind a enflasyonê li gel qeyrana aborî û bêkariyê jîyana bê tehemûl kiriye. Tirkiyê di kategoriya welatên pêşkeftî ya ku em nas dikin de ye, lê ji ber ku şoreşa pîşesazîbûnê bi pêla ku ji binî ve/bingehî ve tê re derbas nebûye, loma hemû geşedanên pîşesazî di cûreyeke pîşesaziya montajîyê, ango kopî dike û dû re pê de dizeliqîne, hatiye avakirin. Welatê pêşî yê ku pêşketî di mejî de û piştre jî di pratîkê de, mîna welatên pîşesazî yên ku di sedsalên borî de dijîn, pêk neanîn; bi hewldanên wan, şoreşa pîşesazî temam bû; Em niha ketine serdema teknolojiya agahdariyê a teknolojiya nû û serdema dîjîtal hewce ye.
Tirkiye bi qasî hewldanên xwe dikare di van geşedanan de cih bigire. Pêşketina pîşesazî ya berê ya welêt heta salên 2000î bi derbeyên leşkerî û siyasî û bi êşan re hatiye. Lê digel pandemî û krîza gerdûnî ya darayî ya di van salên dawî de, hem rawestayî û hem jî bêkarî dîsa tund kirin. Pereyê welat jî her roj ji ber pêşbirka azad a diravê nirx winda dike û bi zêdebûna biha û enflasyonê re digihê asta feqîriyê!...Welatiyên asayî yên bajarî û gundî yên Tirkiyê bawer dikin ku ev rewş ne demkî ye, lê koka pirsgirêk nexweşiya pergalê ye. Lewma bi hilbijartinên sala 2023'an re gendeliya vê pergalê, ango krîza aborî ji holê ranabe. Her çend pergal bi xwe aborîya lîberal e jî, dewlet ji hêla çend kapîtalîstên yekdestdar û komên darayî yên cîhanî ve dîl hatiye girtin. Bi gotineke din, pergala aborî, mîna pîşesaziya montajîyê, ku bi keda sed salan pêk nehatiye, bi polîtîkayên diravî yên rojane diguhere.
Ne yekitiya siyasî û ne jî pêşkeftina aborî ya welat ji dînamîkên navxweyî cuda nîne û ew welatek e ku bi qasî ku saziyên darayî yên biyanî û welatên dewlemend kontrol dikin an jî destûr didin, dikare pêşde bibe. Dema ku hûn li sûkê dinêrin, her tişt bi zelalî di navîn de tê dîtin. Ger sermayedarên biyanî razemeniyê bike, hemû tişt baş in. Ger vekişin, borsayê bi guheztinan binêre, panîk dest pê dike; Tewra bi twîîtekî Donald Trump jî mîlyaran winda dike!. Li welatekî wisa hesas nikare bi serê xwe biryaran bide û nikare li ber xwe bide. Di aboriyeke ku ji ber nirxê danûstendinê tê hejandin de îstiqrar nayê peydakirin û ew xuyabûna aboriyek ku ji wijdana veberhêner û saziyên darayî re maye dide. Ji xwe bi sererastkirina dovîzan TL gelek qîmeta xwe winda kiriye, aboriya Tirkiyeyê nikare xwe li hemberî reqabetê biparêze, TL'ya ku di piyaseya navxweyî de bê qîmet e, dema ku butçeya Tirkiyeyê bê qîmet kirin, TL'ya ku di piyaseya navxweyî de bê qîmet e têr nake û li dû hev TL çap dike û derdixe bazarê. Ev jî TL'yê bêqîmet dike. Di encamê de, hikûmeta Tirkiyê neçar e ku rêjeyên danûstendinê û faîzan bi hevre bilind bihêle, lewra herdem bi budceyek nehevseng kêmasiyekê dide ji ber ku bazirganiya derve bi dolar û euro ye. Hinardekirin nikare îthalatê berbigire, ji ber vê yekê deynê derve her diçe deynê navxweyî mezin dibe. Aborî çi qas qels e û hem jî îtîbara xwe winda dike.
Tirkiyê tevî armanca xwe ya ewropîbûnê, nekaribû ji pozîsyona xwe ya misilmanên rojhilata navîn xilas bibe, bibe welatekî ewropî. Ji ber vê yekê, ew ji bo veberhênereke ewle û aram xuya nake.
Çavdêriyên min ên şexsî ev in ku Tirkiyê ji ber girêdayiya derve bi lez û bez dikeve nava krîzeke aborî û siyasî. Li gorî nifûsa xwe nikare kar û îstîhdamê biafirîne, bi hêza xwe nikare van pirsgirêkên mezin ji holê rake, bêyî sermaya cîhanî nikare bi ser bikeve. Ji ber vê yekê, welatekî ku bi deynkirina zêde hewl dide bijî, nikare ji rastiyê xilas bibe. Ev rastî Tirkiye ji bo cîhana rojava dike rewşeke bêhêvî. Parastina wan tenê ew e ku berjewendiya xwe ya jeo-stratejîk bikar bînin. Ji bo wî, bazarvanek ku hewl dide weke berê bibe faktora hevsengiyê di navbera rojhilat û rojava de, nikare ji îmaja welatekî xilas bibe. Çavkaniyên mirovî û kalîte ber bi başbûnê ve diçe, lê ev yek jî nikare çareseriyê bîne. Nikarin bibin Çîn û Hîndîstaneke ji ber ku bi vî awayê xwe polîtîkayên serbixwe dimeşînin. Li cîhanê tu welatek ku di warê aborî de serbixwe bimîne tune!. Tirkiyê ji bo metirsiyên navxweyî îşaret bike cîhana derve îşaret dike. Lê felaket, krîzên diravî her tim li ber derî ne. Welatê di warê aborî de ji kêm pêşketiye xilas nebin, hertim dibin qurbaniyê yekem ên qeyranên cîhanî.
Di encamê de Tirkiye bi trîlyon dolar deynê derve û bi trîlyon deynên navxweyî heta kengê dikare bijî?!. Pirsgirêkên civakî û siyasî bi polîtîkayên rojane yên li ser hev tên komkirin çiqasî dikarin biçin? Xelk rojê bi depoyên/mewduatên parastî yên diravê/î derbas dikin. Hêza kirînê ya lîreyê tirk gihîştiye pênc quruşa. Hemû mal û xizmetê bi dolar tên hesabkirin û etîketa berhemên xurekan jî bi lîreyên Tirkî bi dolaran hatiye nivîsandin. Wek hûn jî dibînin, kes naxwaze Lîreyê Tirkî yê bêqîmet bihêle, tavilê li zêr û kanzayan razemenî dike. Heqê karkerê tirk çi panzdeh hezar çi bîst hezar be, meaş nikare li hemberî vê cinawirê enflasyonê li ber xwe bide, bi guhertina bihayê rojane û saetê, hêza wî ya kirînê roj bi roj xirabtir dibe. Li gel vê yekê jî li hemberî biha, xizanî û tunetiyê di gelên Tirkiyeyê de seferberiyeke/tevgereke civakî ya ku hêvîyeke bide, nîne. Bi rastî jî, di dîroka gelê tirk de, ji bilî serhildanên Celalî/Osmanî, reaksiyonê civakî yên li dijî desthilatdariya wan hema bêje qet nehatiye dîtin, tenê bi darba leşker pergalê diguherînin û gel tavilê xwe adapte dike. Niha tansiyona di nav gel de di asta herî jor de ye, sedem jî zehmetiyên aborî ne, lê hemû enerjiya wan ne ber bi desthilatdariyê ve ye, lê hemû enerjiya wan li ser nijadperestiyê, li hember biyaniyan, yanî penaber û kêmneteweyan pêş dikeve... Dibe ku girseyên gel rû bi rû bên, bêyî ku desthilatdarî biguhere, dibe ku heta demekê kaos bi tevahî li Tirkiyeyê serwer bibe. Vê carê, ji şerê navxweyî wêdetir, koçber, belkî Kurd jî di nav xwe de bihêlin û bêyî ku biçin hilbijartinê, bi rêbazên desthilatdar-kontrol dikarin desthilatdariya xwe dirêj bikin. Tirsa hikûmetê ew e ku bi gelek sûcan re rûbirû ne, bi artêşê re wek çareya dawî dest deyne ser desthilatdariyê. Eger Rojava ji bo hevsengiya li hemberî Rûsyayê li gorî berjewendiyên xwe çareseriyeke wiha dibînin, çima na!.... Ji xwe di hevsengiyê de diguhere!.
Tirkiye çavkaniyên neteweyî/samanên netewî firotin, qedandin, di bin navê arizîkirinê/ privatisering de çavkaniyên xwe firotin sermaya biyanî bi erzanî ji dest xwe derxistin û dahata xwe venaguhêze veberhênanan. Ji ber vê yekê jî pirsgirêka bêkariyê tu carî çareser nabe, pereyên neqît/ germ ên ku dikevin welêt ji holê rabûn û ji bo karên nehewce, yên ne girîng hatine xerckirin. Tirkiyê di salên 2000'î de ev derfet bi awayekî zêde xerc kir û niha jî hebûnên wê yên giranbiha neman ku bifiroşe!. Ji ber vê yekê nikare îthalat û îxracata xwe bi cih bîne, butçe de timî kêmasiyek ji derve tê, butçe nikare kêmasiyan bigire û her roj weke esnafên binketî deynê deynan dike. Ne xezîne û ne jî rezerva banka navendî nikarin vî barî hilgirin. Ji bo peydakirina çavkaniyên derve jî nekariye garantiyek bibîne.
Her dawî de Tirkiye bi kaoseke civakî û siyasî ve ducanî ye. Hewcedariya wê bi saziyên aborî yên cîhanî yên Rojava heye. Heger Kurd xwedî sermayeyekî wisa bi zanebûn bûna, dikaribûn bibûna şirîkê rêveberiya Tirkiyê jî. Pesindana Tirkiyê ya bi welatên cîran re ji qelsiyên wê tê. Nimûneyeke din jî bidim, ger sermayedarên Kurdan li derve û li hundir xwedî perspektîfeke neteweyî bûyana, dê bi lez û bez Tirkiyê bikişandana nav kaosê, wê neçar bikirana ku heta radeyekê pirsgirêka Kurd çareser bike. Lê belê sermiyaneke neteweperest nîne ku em jê re bibêjin xeyaleke wisa, lêbelê em nikarin bibêjin ku di pêşerojê de nabe. Dibe ku ev dîtin ji bo nuha fantastîk xuya bike. Di serdema me de hêzeke ku sermaye jê re nebe tune ye û sermaye wê çareseriya bi xwe re bîne. Bifikirin ku sermaya Kurdan a ku li derve bi sed milyar euro û dolarên wê hene, xwe li ser Tirkiyeyê ferz dike û çareseriyê tîne. Serdema serhildanan qediya; hêza sermaye wek desthilatdariya çareseriyê li cîhanê cihê xwe digire. Li gorî min divê ev nêrîn were nîqaşkirin, mînaka herî baş jî avakirina Îsraîlê ye.
Yusuf Kaynak, Den Haag, 25-07-2022