Yusuf Kaynak
Sosyolojî bi zanistî (sîstematîk, objektîf û kûrahî) rastiya civakî lêkolîn dike. Armanc pêşxistina ravekirinên tevgera civakî ye ku, rê dide me ku em şêwazên jiyana civakî fambikin û dibe ku pêşbîn bikin û di derheqê sedem û bandorên cûrbecûr şert û mercên civakî de agahdariya pêbawer bistînin.
(Psîkolojî û civaknasî): Zanistên civakî û guherînên civakî li ser pêvajoyên wekî zêdekirina serwet û perwerdeyê, laîkbûn û demokratîkbûyînê pêk tên. Gelek diyarde, di nav wan de cudahiyên di norm, tevger û têgihiştinan de, dikarin bibin mijara civaknasiyê.
Sosyolojî zanistek e ku lêkolîn dike ka mirov çawa bi hev re dijîn. Civaknas bi pirsgirêkên civakî yên hemdem ên wekî sûc, entegrasyona koçberan, ol û çand, newekheviya malbat û civakî, şer û pevçûnan re mijûl dibin. Bi rastî, hema hema hemî mijarên ku hûn di rojname û malperên nûçeyan de dixwînin an dibihîzin.
DERBARÊ MIROV Û CIVAKÊ DE
Divê civaknas di dilê civakê de be. Civaknas zanistên civakî ne, ew bi xwe qatên/çînên civakî nas dikin. Çima hinek kes ji yên din serkeftîtir in?. Sedemên ne wekheviya civakî di nav mirovan de çi ne û ji bo wê çi tê kirin?.....Ma medyaya civakî rê li ber formên nû yên hevaltî an hevkariyê di navbera mirovan de vedike?. Rêxistin çawa hewl didin ku nûjen bikin?. Wateya wê ji bo têkiliyên kar/xebatê an hevsengiya xebatê û jiyanê çi ye û em dikarin ji rêxistinên serketî û kêmtir serfiraz çi fêr bibin?.....Rola hukûmetan, rêxistinên sivîl û hemwelatiyên asayî di pirsgirêkên tenduristî, sûc an ewlehiyê û çareseriyê de çi ne?....Meyl û sedemên pirsgirêkên koçberiyê çi ne?.
Durkheim piştgirekî xurt ê sosyolojiyê wekî zanisteke serbixwe bû. Diviyabû civaknasî pozîtîvîst bûya û rastiyên civakî yên weke hest, raman û kirinên mirovî weke bûyerên konkrêt bihatana lêkolînkirin. Analîzkirina van rastiyên civakî divê bibe sedema ravekirineke sedemî û fonksiyonel. Ravekirina sedemê diyar dike ka tiştek çawa diqewime, û ravekirina fonksiyonel wateya wê rave dike.
Émile Durkheim'ê Fransî dikare wekî yekem civaknasê rastîn ê Ewropî were hesibandin, zanyarek, ku bi giranî li ser hevgirtina civakî, yek ji pirsên bingehîn ên civaknasiyê sekinîye.
Karl Marks fîlozof, aborînas û civaknasekî Alman e ku li newekheviyên civakî mêze kiriye. Ew vê yekê di pirtûka xwe ya bi navê ''Das Kapîtal''ê de, ku di sala 1873an de çap kiribû de dibêje, Marks tê de bi tundî newekheviya di navbera xwediyê kargehê û karkeran de rexne yên xwe kirine. Ew bi Şoreşa Pîşesaziyê ve dest pê dike. Marks dibîne ku xwediyên kargehan xwedan sermaye ne, mal û milkên pirr zêde ne û destnîşan dike ku ew tenê bi zêdekirina serweta xwe mijûl in. Dibêje mane ev e komkirina sermayeyê ye. Di encamê de mal û milk û yên xwedî mal û milk her ku diçe zêdetir dibin zengîntir û dewlemendtir dibin. Feqîr û bêmal jî di bin vê çîna sermayêya desthilatdar dimene.
Asta entegrasyona di civakê de bandorê li kiryarên civakî yên takekesî dike. Li gorî Durkheim civak jî koka olê ye. Ol girîngiya hevgirtina civakî xurt dike, li cihê ku kolektîf bi Xwedê re wekhev e.
Şîroveyên rexnegir ên li ser hînkirina Durkheim li ser sûcdariya sosyolojîk in. Lêkolîna mijarên civakî zêde girîngiya hevgirtina civakî radixe ber çavan, belkî jî bi neheqî girîngiya ol û malbatê paşguh dike.
Nizanim zanyar û akademîsyenên bi eslê xwe Kurd hene ku li ser civaknasiya Kurdan lêkolînan dikin an na?. Sedema sereke ya ku me îro ev mijar vekir, an jî sernavê jorîn ji bo vê yekê ye!. Em behsa 4 perçeyan nakin, tenê nizanin çend lêkolîner hene ku li welatekî ku zêdetir Kurd lê dijîn, mijarên cihê yên civakî û civakî yên girêdayî Kurdan lêkolîn û lêgerîna dikin. Bi rastî em nizanin, gelo lêkolînerên ku bi zanistî pirsgirêkên civakî yên Kurdên bakur dinivîsin û xêz dikin hene yan na?. Em lêkolîneke Îsmal Beşîkçî ya li ser 'Şînîna Rojhilatê Anadoluyê' û 'Eşîra Alikan a Koçer' nas dikin. Em naxwazin behsa xebatên bîrdozî, pirtûkên teorîk yên çepan bikin. Gelek mijarên sedsala dawîn ên civaka Kurd ên ku em lê dipirsin hene, mijarê ku her yek ji wan dê bi serê xwe bibe tezek doktorayê, mînak; Di civaka Kurd de birînên nenas ên hezar salan hene ku bi navê xwînrijandin û sedemên wan, nakokiyên navxweyî yên di civaka Kurdan de têne zanîn. Nakokiyên navbera eşîran û îxanetên li hev. Çanda îtîraf û palpiştiya bêdawî û meyla xiyanetê li gelê xwe; nakokiyên bawerî û mezhebî; Hûn nikarin berhemên ku taybetmendî û girêdanên xwînê yên taybet bi Kurdan vekolînin, bibînin. Ji bo vê jî civaka Kurd bi hemû kêmasî û kêmasiyên xwe ve birînên xwe derman nake, çanda- netewebûnê ya pêşeng pêk nayîne, bi şêwazên feodal yên kevn nêzî bûyeran dibin, birînên pus-girêdayi çareserî nabin. Di sedsala bîst û yekê de hê avahiyeke neteweyî ya saxlem çênebûye. Pirsgirêk pir in, lê civaknas, dîrokzan, fîlozof û zanyarên ku bi nasnameya Kurdan bûne desthilatdar derketin holê nînin. Em bala we dikişînin, em behsa zanyarekî di xizmeta neteweyên serdest de ye nakin.
Çima yek Martin van Bruinessen ji nav Kurdan derneketiye, çima tezek bi navê 'Axa, Şêx û Dewlet' nenivîsandiye, çima buyera Şêx Seîd nebûye teza doktorayekê? Civaknas û feylesofekî zana bi Kurdî ya xwe şareza, mezin nebûye!.... Di sedsala dawîn de Kurdan tim wextê xwe vala derbaz kirin, her yekî ji xwe re cûre- cûre dîwarê şînê dîtiye û girîye û nalîye. Ew dîroknas û civaknasekî bi karekî navdar yê cîhanê perwerde nekiriye, teslîmî dewletên serdest bûye, û nasnameya xwe wenda kiriye. Sedsal berê rewşa arîstokratiya Kurdan ji ya îro pêşketîtir bû. Civaknasên wekî Ziya Gökalp, prof Şerîf Mardînî û prof Fuat Sezgîn nikariyan wan binirxînin û ew ketin xizmeta dewleta serdest.!
Yusuf Kaynak,
Lahey, 29-04-2022