Sami Tan
Kurdî yê ku li Kurdistanê tê bikaranîn Melîk Kurdîm maye. Li cihekî din jî dibêje Melîk Kurdîm li seranserî Kurdistanê geriyaye, bi tenê avûhewaya Meyafarqînê ecibandiye, zimanê xwe li vir afirandiye.
Kesên ku ne xwedanê hişmendiyeke dîrokî û dêrin bin, dibêjin qey polîtîkayên red û înkarê yên li ser zimanê kurdî ji mêj ve hebûne. Lê her wekî me ferhenga Yusuf Ziyaeddîn Paşa wekî mînak pêşkêş kir, berî ku hişmendiya neteweperest a tirkan bi pêş bikeve, tu zana û alimên tirkan bi vî çavî li kurdan û zimanê kurdî nedinêrî. Bo nimûne mirov dikare li Kamus ul Alam a Şemseddîn Samî jî bi bîr bixe.
Di warê kurdan û zimanê kurdî yekî din ê zêdetir naskirî heye; ew jî Evliya Çelebî ye. Em bi saya serê pirtûk û nivîsên kurdnasê navdar Martin van Bruinessen hînî gelek tiştên dibin ku di Seyahatnameya wî de der barê kurdan û kurdî ne hatine nivîsandin. Li gorî gotara wî ya bi navê “17. Yüzyılda Kürtler ve Dilleri: Kürtçe Lehçeleri Üzerine Evliya Çelebi’nin Notları (Di Sedsala 17an de Kurd û Zimanê wan: Der barê Lehçeyên Kurdî de Nîşeyên Evliya Çelebî)” ku hejmara 1-3 ya Studia Kurdicayê de sala 1985an hatiye weşandin, Evliya Çelebî di berga çaremîn a Seyahatnameya xwe de der barê zimanê kurdî de agahiyên berfireh dane. Lewma jî Martin van Bruinessen wî yekî yekemîn kurdolog bi nav dike.
Wî daye zanîn ku ev berga Seyahatnameyê di Pirtûkxaneya Topkapiyê de bi hejmara Bağdat Köşkü 305 tomarkirî ye. Her wiha Bruinessen daye zanîn ku ev destnivîsa Seyahatnameyê resen e û kesên ku dixwazin der barê Evliya Çelebî de xebateke cidî bikin divê vê destxet bingeh bigirin. Evliya Çelebî zimanê kurdî digihîne Kurdîm Melîk ku yek ji ummeta Nûh ku bi xwe hikumdarê bajarê Cûdî ye, 600 salan jiyaye, ev zimanê balkêş û xweş ê bi navê kurdîm pêk afirandiye. Bi kurtasî ev zimanê kurdî yê ku li Kurdistanê tê bikaranîn, Melîk Kurdîm maye. Li cihekî din jî dibêje, Melîk Kurdîm li seranserî Kurdistanê geriyaye, bi tenê avûhewaya Meyafarqînê ecibandiye, zimanê xwe li vir afirandiye.
Her wiha ew qala 12 lehçeyên kurdî dike, lê dema di hejmêre 16 navan dide: Zazakî, loloyî, Zimanê Hekariyê Cîloyî, Avnikî, Mehmûdî, Şîrvanî, Cizrewî, Pisanî, Sincarî, Herîrî, Erdelanî, Soranî, Xalitî, Çekvanî, îmadî (Amêdî), Rojkî. Li vê derê soraniya ku qala wî hatiye kirin devokeke kurmancî ye, komeke ku li qeraxa Çemê Batmanê dijîn, pê axivîne. Di wê gotara binavkirî de Martin van Bruinessen ji Seyahatnameyê ferhengokekê û straneke kelekvanên Cizîrê pêşkêş dike:
Çûme Cizîrê, kelek berdane
Çûme Xabûrê, xîvet vedane
ayayaya oyoyoyo oyoyoyoyo
eman ezîzim, bo çî kelendû?
(nakarat:) eman muruwet ezîzim, boçî kelendû?
Îro du ro je mekan dûr e, xûb xûb
Îro du ro je mekan dûr e, xûb xûb
bejnik zirav e, xal zahûr e, xûb xûb
bejnik zirav e, xal zahûr e, xûb xûb
(nakarat)
Îşev çi şev e, şeveke tarî
Çavên te reş e, baran dibare, xûb xûb
ayayaya oyoyoyo oyoyoyoyo eman
murûwet ezîzim, bo çî kelendû?
Gotareke Martin van Bruinessen di hejmara 3yêm a kovara The Journal of Kurdish Studies de sala 2000î hatiye weşandin. Navê vê gotara bi îngilîzî jî “Kurdistan in the 16th and 17th centuries, as reflected in Evliya Çelebi's Seyahatname (Kurdistan di sedsalên 16 û 17an de Her wekî di Seyahatnameya Evliya Çelebî de hatiye nîşandan)” ye. Di vê gotarê de piraniya agahiyên gotara berê hatine dubarekirin, lê îcar qala serdana Evliya Çelebî ya Amediyê hatiye kirin û parçeyek ji qasîdeya Mele Remezanê Kurdkî hatiye pêşkêşkirin.
Reyi li asef diken Walih û heyarê ‘işq
Dersê Aresto diden Serxoş û sekranê ‘işq
‘Eqlê ku li er bête nîv Mektebê ‘işqî demek
Dê bibitin mezhekî Tiflê hewesxwanê ‘işq
Li gorî Bruinessen ev kevntirîn teksta helbesta kurmancî ye. Helbet xebatên ku li ser dîroka wêjeya kurdî hatine kirin nîşan didin tekstên hê kevntir hene, lê rastiyeke li ber çavan e ku em bi saya serê Evliya Çelebî ji helbestkarekî nû yê kurdî agahdar dibin.
Tehsîn Îbrahîm Doskî di berhema xwe ya bi navê “Baxê Îrem” de vê rastiyê piştrast dike. Ew jî Seyahatnameyê dike û navê wî helbestkarî wekî Mele Remezanê Ebbasiyan tomar dike. Piştî vê yekê jî teveka qasîdeya ku Martin von Bruinessen hindek jê dabû, pêşkêş dike. Lê belê ew helbestê wekî xezel bi nav dike:
Xezel
Rayê li Asif[1] diken walih û heyranê ‘işq
Dersê Arîstoyî diden serxweş û sekranê ‘işq
‘Eqlê kul er bête nîv mektebê ‘işqê demek
Dê bibitin mezhek[2]ê tiflê hewesxwanê ‘işq
Def’ê heraket diket ma ji dilî zemherîr
Layezela germiya ateşê sûzanê ‘işq
Dê bisujit ‘alemê ahê şererbar[3]ê dil
Ger hebitin gavekê mani’ê tûfanê ‘işq
Min hesabê kufrê bû dax e li îmanê lew
Serger û pêxwas diçûm damenê ruhbanê ‘işq
Daxê nihanî me lew eşkere zahir kirin
Emrê çiraxan kire Xusrewê xubanê ‘işq
Geh ji zemîrî bi xwe xûn ku tereşşûh[4] diket
Dîde dibit me’denê le’lê Bedexşan[5]ê ‘işq
Xunceyê bustan eger bendê nîqabê veket
Lal dibit bêguman murxê gulistanê ‘işq
Faş meke zarê xwe ey Remezan ger dikey
Şubhî Nesîmî dibî tazî û ‘uryanê ‘işq
Di encamê de em dikarin van gotinên Evliya Çelebî wekî bersiv pêşkêşî van kesan bikin ku îro êrîşî zimanê kurdî dikin: Eger çi hatibe gotin “Erebî fesahet, ecemî (farisî) zerafet, tirkî qebahet, zimanên din necaset e, lê belê zimanê kurdan hem fesahet, hem belaxet jî tê da heye…
Çavkanî:
[1] Wezîrê Silêman Pêxember
[2] pêkenîn
[3] agirbar
[4] niqutîn
[5] Cureyekî le’lê ye. Madenekî pir bi qîmet e.
Çavkanî: Gazete Duvar