Mirdêsî kam î?

1. War û walatê ma de kamcin qewman hikûm kerdo?

Seba ke babet û dakera nûstişdê ma mintiqa Gêl û dorûberê ewcayan o, yanî war û welatê hikûmdareya Mirdêsiyan o, lazimo bi kirra der ma bizanê ke mintiqa Diyarbekir û dorûberê aye de kamcin qewma û çi wext hikûm kerdo.

3000 serrî verê zayişî (V.Z.), Hurrî (Xûrrî) û tira pey zî Gutî/Gotî koyê Zagrosana vela bîyê ameyê ena mintiqa û vanê yew qismê Diyarbekir zî wextê înan de virazyaya. Aqadî verê zayîşî, serra 2300 de hikmê Hûrrîyan şiknenê û nizdî 500 serran mintiqa sero hikûm kenê. Tira pey mintiqa rayna dekiwena binê hikûmdê Hûrrîyan û ena ray zî hikmê înan disey serre dewam keno. Înan ra pey, serra 1600 ra hetanî 1260 yê verê zayîşî, Mîtannî enca de hikûm kenê ke Mîtannî û Hûrrî mêrdimê yewbin (jewbin) bî. Verê zayîşî 1260 ra ena heta nizdî 600 serrî Asûrîyan ena mintiqa sero hikûm kerdo. Tira pey nizdî 75 serran rojhelat û başûrê rojhelatê Diyarbekir kiweno binê hikûmdê Nêribî û Kirhîyan; rojawan û vakurê rojawanî zî dekiweno binê hikûmdê Kummuhan. Tira pey zî rayna nizdî şêştî serran dekiweno binê hikmê Asûran. Navbeyna serrê 775-736 ê verê zayîşî de qewmê Urartû enca di hikûm keno û tira pey rayna navbeyna serrê 736-653 de dekiweno binê hikmê Asûran û eno wext zî beno dewro peyên ê Asûran. Bawkalikê Kurdan Medî, rojawanê vakurê Îranî ra yenê û ena mintiqa de hikmê Asûran şiknenê û Urmiye ra ena heta welatê Urartû û mintiqa Diyarbekir nizdî 75 serran binê hikmê înan de manena. Ey ra pey, navbeyna serrandê 550-331 ê verê zayîşî de Persî enca de hikûm kenê û yên ra pey zî Diyarbekir nizdî des serran binê hikmê Îskenderê Pîlî de û disey serran ra vêşî zî binê hikmê qewmê Silevekosî de manena. Verê zayîşî navbeyna serrê 140-85î de zî qewmê Partan Diyarbekir sero hikûm kenê. Tira pey zî pancês serrî Tîgran ewta de hikûm keno. Hewtay serrî verê zayişî ra bigîre heta serra 226 ê zayişî ra pey (Z.P.), tayê demeyê kilmî bikewo Partan dest zî, bi giranîya binê hikmê Roma (Bîzasnsî) de menda. Zayîşdê Îsayî ra pey zî navbeyna serrandê 226-395î de Roma û Sasanî pîya enca de hikûm kenê. Wextê Şahpûrê II. de navbeyna Roma û Sasanîyan de şerrêko tûnd beno; Sasanî rojhelatê Diyarbekir ra bigîre ver bi vakurî ra mintiqa Gêl, Xarpêt, Dêrsim de texrîbatêko gird kenê û peynî de zî mecbûr manenê ke Roma reyde pê bêrê (werê bêrê). Êdî eno wext ra bigîre heta fethê ereban yanî serra 639ê zayişî ra pey Diyarbekir binê hikmê Roma de manena.[1]

Diyarbekir ke serra 639 de dekewte binê hikmê Erebê misilmanan, mintiqa sero tesîrê Sasanîyan bi temamîya şikiya. Qismêko zêde yê kurda zî eno dewr de benê misilman û kiwenê binê hikmê nîzamê Îslamî. Emewî, Ebasî û Hemdanî heta serra 984 Diyarbekir/Amed sero hikûm kenê û tira pey zî Diyarbekir kiwena binê hikmê Merwanîyan. Dewro ke Merwanî Meyafarqîn û Diyarbekir sero hikûm kenê, Gêle de qewmê Mirdêsîyan mîyan de zî bi serokeya Pîr Mensûrî selsela hikûmdaranê “Pîr”an dest bide kena, navbeynê înan û Merwanîyan zî zaf rind bîyo û her wext bîyê mitefîq û paşgêrê yewbine. Pîr Bedir û birayê yê Mirdê zî wextê lejê selçûqî û Merwanîyan de, wirdî pîya Meyafarqîn de şehîd benê.

2. Mirdêsî (Mirdasî) kamî bî?

Pîrbav û bawkalê şarê ma yê ena mintiqa, enê hinzar serrê xo yê peyênan resnenê Mirdêsîyan. Ayê kom û eşîretê ke binê hikûmdareya mîranê Mirdêsiyan de bîyê, pêro xo yew gilê (şaxê) Mirdêsiyan û binê şemsiya înan de vînenê. Kitab û çimeyê tarîxî de kelîma (çekûya) Mirdêsî, formatê “Mîrdasî”, “Mirdasî”, “Mîrdasinî”, “Merdasî” û “Mêrdasî” de zî nûsyaya. Gelo çimeyê tarîxî yê ke ena babete sero nûşto, derheqê Mirdêsîyan de vato çi? Mirdêsî kamî bî?

Yılmaz Öztuna, kitaba xo ya bi namebê Devletler ve Hanedanlar (1074-1990) de, Mirdêsîyan, mîyanê mîrnişinîyê Kurdan de hesibneno û derheqê înan de winî vano: “Pîr Mensûrê lajê Seyyid Husênê Arecî (Kûlekî) Hekarî ra ameyê Pîran, mergdê Pîr Mensûrî ra pey lajê yê Pîr Mûsa cayê pêrdê xo gêno. Wextê Pîr Bedirî de hikûmdareya Qela Gêle dekiwena înan dest û Pîr Bedir serra1100yî de mireno.”[2]   

Vatiş û neqilkerdişê Şerefxan Begî gore; “Eşîreta ke qela Gêle de roniştênê, nameyê xo serokê Benîqilaban (lajê Qilaban) ra gêna; Mirdas lajê Îdrisî yo, Îdris lajê Nûseyrî, Nûseyr lajê Nasirî û Nasir zî lajê Cemîlî yo. Mirdasî, verê binê hikûmdarîya Xelîfeyê Îsmaîlîyê Misrî de dorûberê Helebî de ciwiyaynê. Ay wextan de navbeyna hikûmdarê Xelîfeyê Misrî û hikûmdaranê mintiqa de dibendî peyda bena, hîmê hikûmdareya înan lawaz benê, tira pey zî rijiyena û vela benê. Enê velabîyayîşî ra pey Salihê lajê Mirdasî verê xo dano qela hikûmdarîye, hicûmê înan keno ke ewca xo rê biko merkez. Xelîfeyê Îsmaîlî yê Misrî, seba tebîştişê (xodestvistişê) Salihî, qewetêko gird raykenê ewca û serra 1029 de O bi lajdê yê ra pawa kiştî. Enê hedîseyî ra pey, bab û eşîreta yê yenê dorûberê Gêle û ewcayan de nanê ro. Ayo roj ra ena heta enê mêrdimî ewcayan de niştî ro û Pîr Bedir zî bi paştgêrîya înan bîyo serdest û hikûmdarê Qela Gêle.”[3]

Winî aseno ke vatiş û agadarîyê Mîr Şerefxanî, gorebê eşnawitişê eyê ay wextî yo. Gerek ma bipersê, gelo Mirdasîyê Erebî ameyê dorûnorê Gêle? Eger ameyê se ke çi wext ameyê, verê înan ewca de kamcîn qewm û eşîretî ciwiyaynê? Yew tengwexte de, senî hawa Mirdasîyanê Ereban “Pîr”î kerdî hikûmdarê Gêle? Gerek ciwabê enî persan rind bêrê zelalkerdiş.

Wexto ke ma bala xo bidê tayê eser û çimeyê esasî yê erebî, winî dîyar beno ke biney vêşî yan zî kemî eno derheq de vateyê pêrine hema hema seycê yo. Seha velabîyayîşê Mirdasîyanê Sûriya û hikûmdareya înan, sereyê sera hinzarî de dorûberê Helebî de dest pê kerdo û berdewamî nêbo zî heta serra 1080 dewam kerdo. Serra 1080yî ra pey Qureyşî peynî bi hikûmdareya înan anê û tira pey zî Mirdasî şeharandê Sûriye de vela benê. Heme panc çimeyê zaf mihîm ê cêrênan de, qethen behsê înan û ameyişê ver bi enê cayan nêbeno. Qismê Mirdasiyanê enê heme panc eserandê erebî, mamoste Mihemed Emîn Narozî erebî ra açarnayê ziwandê kirdî ser.      

Goreyê nûstişê Îbnî Esîrî (630/1232); “Salihê lajê Mirdasê Qilabî, tewr vernî de Heleb de bîyo û tira pey serra 399 (1008) de Rehba dekiwena yê dest. Serra 402 (1011) de, navbeyan yê û Ebû Nesrê lajê Luluyê wayîrê Helebî de lej peyda bî, eno lej de Salihê Mirdasî û nizdî se kesê terefdarê yê bîyê êxsîr. Xwexto ke zindanê ewcayî de yo, firsetêk veyneno û remeno, ewca ra şino Mercî Dabiqe mêrdimandê xo hete. Wêra de nizdî di hinzarî lejkeran pêser keno û fîneno Helebî ser. Hîris û di rojî dormareyê şeharê helebî pêşeno û peynî de Salih zorê lajê Lûluyî beno, yê keno êxsîr û mal û xezîna yê pêro talan keno. Salih, erdê xo Heleb ra heta Aneyê hera keno. Peynî de xebere Zahirê Xelîfeyê Misrî resena û Fatimî midaxeleyê mesela kenê, qewtêko gird raykenê înan ser, eno lej de Salih û lajê eyo wirdêk kişyenê. Feqet lajê yê Ebû Kamil Nesr lej ra xelisiyeno û şinê dest nanê Helebî ser û heta serra 425 (1037) hikûmdareya Helbî destê înan de bena. Tira pey navbeyan xo û Misrî weş kenê û serra 434 (1042) de Rihba zî dekiwena înan deste.”[4]

Goreyê nûstişê Îbnê Xelikan (681/1282); “Ay wext Enoştigînê Dezbirîyê Deylemî Dîmeşq de serlejkerê Zahirê Xelîfeyê Misrî bîyo, serra 420 (1029) de navbeyna yê û Esed ud-Dewle Salihê lajî Mirdasî de mintiqa Uqhiwaneya nizdîyê Urdinî de lej beno û eno lej de hikûmdaro yewin ê mirdasiyan Salih yeno kiştiş.”[5]

Goreyê nûstişê Îbnê Xaldûnî (732-808/1332-1406); “Mintiqa Helabî ra bigîre heta Balbek û Aneye binê hikmê Salihê lajê Mirdasî de bîya. Serra 420 (1029) de, Xelîfeyê Misrî Zahir qewetêko gird binê serdareya Enoştigînî de raykeno yê serde, wirdî terefî mintiqa Teberîyê Urdinî de pê resenê, eno lej de Enoştigîn zorê înan beno, Salih û lajê ey yo wirdêk ewca de yenê kiştiş. Eno lej de lajê ey yo gird Ebû Kamil Nesr xelisyeno û agêreno Heleb. Serra 429 (1037) de Misir bi yew qeweto gird hicûmê Helbî keno û lajê yê Nesr zî ewca de yeno kiştiş. Serra 453 (1061) de Heleb rayna dekiweno destê Mirdasiyanê eşîra Qilaba. Heta vîstna serrî ay mintiqa binê hikûmdarîya înan de mende û serra 473 (1080)yî de Heleb kewt destê Mislimê lajê Qureyşî û êdî peynî bi hikûmdareya Mirdasiyan ameye.”[6]

Goreyê nûstişê Zîbdet ul-Heleba Sahîb Kemaledîn Emer îbn Cerahe (660/1261); “Salihê lajê Mirdasî serra 415 (1024) de bi yew koma mêrdimandê xo pêwa vist Helebî ser, tira pey zî Himis, Balbek, Seyda, Qela Îbnê Ekarê mintiqa Trablûsî girote. Xo ra verê der zî Rehba, Minbîc, Balis û Refîne destê eyê de bî. Salihê lajê Mirdasî hakimdê Misirî ra unwanê Esed ul-Dewle gêno û lejê navbeyna ey yo Dizberî de 5ê Rebîelaxira serra 420 (1029) de yeno kiştiş. Kiştişdê yê ra pey hikûmdareya Helebî navbeyna lajandê yê de par bena. Demeyêk tira pey lajê yê pê kewtî, navbeynê înan de bîye xirûcire û peynî de hikûmdareya Helebî kewte lajê eyê Ebû Kamil Nesrî deste û o zî serra 429(1037) de hetê Dizberî ra ame kiştiş. Tira pey hikûmdareya Helebî kewte Mehmûdê lajê Nesrî deste…”[7]

Eno derheq de Elame Xeyredîn Zîrîklî vano: “Esed ud-Dewle Ebû Elî Salih îbn Mirdas îbn Îdrisê Qilabî (420 (1029) yê mîreyê çolistanê Şamî û mîreyê yewin ê Mirdasiyanê Helebî yo. O dorûnorê Helebî de mendênê û raya verêne Rehba de sere wedarna û bî hikûmdarê ewcayî. Tira pey serra 417 (1026) de Heleb girot û ewca ra zî heta Aneye girot binê hikûmdê xo û mintiqa de bî yew qewetêko gird. Xelîfeyê Misrî Zahirê Fatimî, serra 420 (1029) yew qwetêko gird raykerd yê ser û mintiqa Uqhiwana Urdinî de lejê navbeynê înan gurr bi û ewca de ame kiştiş.”[8]        

Ansîklopedîya Îslamî de zî behsê hikûmdareye, cayê ciwiyayîş û wareyê Selih Begê Mirdasî beno lakim qethen basê ameyîşê înan ê mintiqa Gêle nêbeno. Ansîklopedîya Îslâmî, cildê 8 û maddeyê “Mirdasîyan” de winî vajiyeno: “Mirdasî, nameyê xo Salih Begê Mirdasî yê reîsê qebîla bedewî ya Qilaban ra gênê…. Qebîleya Qilaban sereyê esrê XI. de Iraq ra ameyê dorûberê Helebî. Serra 1023ê de Salih Beg beno hikûmdarê Helebî feqet peyderpey lawaz benê û hikûmdareye înan dest ra vejiyena dekiwena destê yew eşîreta Qureyşî.”[9] Eno sebeb ra kê şênê vajê ke agadarîya Heleb ra ameyîşê eşîreta Mirdêsîyan, agadarîyêka raşt a mutlaq nîya.

Nûstişdê Clifford E. Bosworthî gore, Mîrdasîyanê ereban nizdî 50 serrî mintiqa Helebî de hikûm kerdo û wexto ke hikûmê înan şikiyawo pêro mîyanê şeharandê Sûriye de bîyê vela, qet ver bi vakûrê Kurdistanî ra nêameyê. Nûştox derheqê serûvena Mîrdasîyanê Sûriye de winî vano: “Mîrdasî “Qebîla Qilabaya Vakûrî” ra yî û sereyê seserra XI. de erdê nizdîyê çemê Firatî ra koçê Helebî kerdo ke eno şehar kiweno rojhelatê vakûrê Sûriya. Serokê înan Salihê lajê Mirdasî serra (415 H/1024 M) de hikûmdareya Helebî girota xo dest û bi eno hawa dewrê Fatimîyanê Misîrî de bîyê mîraswerê Hemadanîyan û nizdîyê 50 serran ewca de hikûm kerdo. Hikmê Fatimîyan ke mintiqa de bî lawaz, îne kewtî bindê perrê Ebasîyanê Sûnnîyan û tabihê Alparslanê Siltanê Selçûqîyan bîyê. Tira pey qebîla Qilabî û eskerê tirk ê Selçûqî pêkewtî, lejê navbeyana înan zaf zirar da Mîrdasîyan. Serra 472 H/1080 M de yew heta zixtê Selçûqîyan zêdiyay û heta bîna zî navbeyna di birayandê Mirdasî de; Sabik û Vessabî de lejê mîyanê qebîla peyda bî û mecbûr mendî ke Helebî teslîmê Mûslimê lajê Qûreyşî bikê. Û ti ra pey zî efradê Mîrdasîyan şeherandê Sûriye de vela kerdî.”[10]

Nûstişê Şerefnameya Mîr Şerefxanî gore Mirdasî; “Wextê Pîr Mensûrî de hetê Hekarîya ra ameyê Pîran, Pîr Mensûr lajê Seyid Husênê Arecî (Kûlek/Lengo) yo. Silsila Seyid Husênî zî resena dedê (datê) pêxemberê ma Hezretî Ebasî.”[11] Vizêr zî û ewro zî gelek îdarekar, wayîrê meqam û zafê hikûmdaranê Kurdan bi yew hawaya nesebê xo benê resnenê qewmê pêxemberî yan zî aîleyêko namdar; semedê enê zî her yew xo rê yew şecera peyda kenê û bîlhesa xo bi Ebasîyan, Seyîdan û Xalidîyana girêdanê.

Tarîxzan Ebdullah Varlî zî eno derheq de vano: “Nameyê Mirdasî erebî nîyo, erebî de hîç yew mana enê namî çinî ya. Eno name kurdî û pehlewî de esto, mana yê zî; sere, gerden bilind û bedew a, mîyanê şarî de zî vajiyeno ke yew keyna winî bedew a û ti vanê qey mirdasî ya.

Mirdasîyê Gêle ereb nîyê, kom û eşîrê kurda yî, erebê ke dorûberê Helebî de pêgirewteyê Salihê lajê Mirdasî bî, eger ameyê se ke badî yanî serra 1011 de ameyê enî cayan. Feqet Mirdasiyê ewtayan, verê înan rewna enî cayan de bîyê. Ay wext yew tîra Şemsîyan dorûberê Gêl, Pale û Xarpête de bînê û înan ra zî vatê Mirdasî.”[12] Kal û pîranê ma zî vatê ma eslê xo de Mirdêsî yî. Îbê Elî Keyayê Şêxmedanî yew muleqatê ma de eno derheq de winî va: “Ma eslê xo de Mirdêsî yî, pîyê mi timo bas kerdê, deyrî kerdê vatê;

Ez ne teyşan û ne veyşan a

Hetana êrêy pey hewşana

Pawigê keyna Mirdêsiyan a.”[13]

M. Emîn Zekî Beg vano: “Viraştox û serokê Mîrnişîniya Mirdêsîyan Pîr Bedir o, sebebo ke eşîreta Mirdêsîyan bîya paştgêrê viraştoxê ena mîrnişîniye, nameyê aye zî bîyo Mîrnişînîya Mirdasiyan.”[14] 

Feyzullah Demîrtaş vano: “Di sebeban ra mîrandê Gêlî ra vanê Mirdasî: Yewin, şarê Gêl û dorûberê ewcayan de eşîreta Mirdasî niştê ro, no sebeb ra nameyê hikûmdarê înan zî bi namebê eşîreta ewcayî sero ameyo şinasnayîş; didin, sebebo ke Pîr Bedir û birayê yê Mirdas şerê Selçûqîyan de şehît bîyê, êdî hikûmdareya Gêle seba hirmet û vîrardişê şehîd Mirdasî bi namebê yê ameya şinasnayîş.”[15]

Nûstişê Tarîxzano Farisij Baba Merdûxê Ruhanî gore, “Mirdasî, nameyê yew eşîra kurda ya ke wareyê înan mintiqa Gêla Diyarbekir de yo. Ena eşîre sereyê esrê hewtinê hicriyê qemerî de, mintiqa Gêl de Mîrnişinîya Mirdasiyan ronaya (viraşta). Viraştoxê ena xanedanîya girde, Pîr Mensûrê lajê Hisênê Lengo yo.... Wexto ke hikûmdarê Selçûqiyan lejê înan kerd, nişêna xo vero bidê û mecbûr mendî ke xo biresnê Mîr Hisamedînê hikûmdarê Meyafarqîna Merwanîyan. Wirdî hikûmdarî zî dost û paştgêrê yewbine bî û navbeyanê înan zî hewl bî. Gama ke lejkeranê Alparslanî vist Meyafarqîne ser, Pîr Bedir û Mîr Hisamedînê Merwanî pîya ay lej de kişyenê.”[16]  

Pîr Mensûr mêrdimêko dîndar bîyo, rojgaro ke ameyo ewca karê dinya ra dûr kewto û xo dayo îbadet kerdene. Wextêk vêreno, dorûberê înan de yew koma gird ê mirîdan peyda bena. Pîr Mensûr ke merd, ca û postê yê, Pîr Mûsayê lajê yê dewr girot.

Wextê Pîr Mûsayî de yew tekya girde viraziyena, roj bi roj mirîd û terefdarê înan vêşî benê, veng û basê Pîr Mûsayî, mîyanê şarê kurdê ewcayan û eşîreta Mirdêsîyan de vela beno. Bi eno hawa şar û giragirê ewcayan dorûberê Pîr Mûsayî de pêser benê. Pîr Mûsa ke merd, yê ra pey Pîr Bedir ronişt û bî postnişîn. Wextê Pîr Bedirî de veng û basê keyê pîran, mîyanê şar û eşîreta Mirdêsî de hîna zaf vela beno, bawerî û pêwa girêdayîşê înan zî hîna pêt beno. Pîr Bedir kar û barê xo ano pêser, bi dorûberê xo ra mişewre keno û wazeno postnişîniya dînî pêwa hikûmdareya sîyasî ya Gêle zî bigîro xo dest. Ena game ra pey êdî verê xo dano Qela Gêle û bi zorî ya hikûmdarîye gênê xo dest.”[17]

Goreyê vatişê Varlî, “Bi vatişêko kilm ma şênê vajê ke; enê hikûmdarê Mirdasîyan Kurd bîyê û serra 900yî de wexto ke eşîra gird a Mehmûdîyan Şarezor û Mûsil ra aqetyayê û koçber bîyê, zafê înan ca û waredê xo ra dûr kewtî û verê xo dayo koyandê Hekarî. Ayê bab û barixan ra yew zî barixa Pîr Husênê lajê Evdirehmanî bî. Heta ke îne Hekarî de bî, bi nameyê bab û barixa xo ameynê şinasnayîş, labelê ke ewca ra dûr kewtî û ver bi cor ameyê, xo bi unwanê “Pîr”ê dayo şinasnayîş. Eno unwan kulturê Aryanan de û bîlhesa kulturê Zerdûştî, tîrê dînî yê Şemsî û Êzidiyan de esto. Yew vateyê Êzidîyan esto ke hema zî vanê: Bê şêxekî û bê pîrekî naçim dîwana mîrekî.”[18]

“Pîrê tewr verên ê ke Hekarî ra ameyê enca, Pîr Husêno Lengo (Kûlek) yo. Ayê ke dewa Pîranî zî viraşta û sazkerda o bi xo yo. Vanê wexto ke dizdarê (hikûmdarê) Diza Gêle (Qela Gêle) mireno, neslê yê bi zerba xo îdare û dizdareya dize dewrê yê kenê. Pîr Husên ke mireno, ca û postê yê Pîr Mensûrê lajê yê gêno. Gumanan gore hikûmdarîya Pîr Mensûrî, navbeynê serrandê 950-990 de bîya.

“Pîr Mensûr serra 1021 de merdo, cayê yê de Pîr Mûsayê lajê yê bîyo serok û wextê yê de Qela (Diza) Palî, Osmanîye, Çingûş, Çêrmûke zî girota binê hikûmdê xo. Pîr Mûsa serra 1052 de mireno û yê ra pey zî lajê yê Pîr Nasir beno serok û hikûmdarê qela. Pîr Nasir serra 1069 de mireno û yê ra pey Pîr Bedir ê lajê yê beno hikûmdar. Wextê Pîr Bedirî de sînorê hikûmdareye hetê başûrî ra heta Mardîn û Nisêbîn heray benê. Ke hikûmdarê Merwanîyan, Nîzam el dewle Nasir mireno, hikûmdarîya Merwanîyan zî dekewta yê dest. Serra 1092 de zî êdî Amîd, Farqîn, Heskîf, Mêrdîn, Nisêbîn û Xebûr pêro dekewtî yê dest.”[19]

Goreyê neqilkerdişê Mîr Şerefxanî zî, “Wexto ke Selçûqî fînenê Gêle ser û wazenê ewcaya bigîrê, Pîr Bedir nişêno xo û şarê xo bipawo û mecbûr maneno ke qela ca verdo û şoro Meyafarqîna Mîr Hisamedînê hikûmdarê Merwanîyan hete. Wexto ke Selçûqî û Artûqîyan verê xo da qela Meyafarqîne, Mîr Hisamedîn û Pîr Bedir ewca de lej kenê û yenê kiştiş. Pîr Bedir ke ewca de kişya, hikûmdaranê Gêlî ra yew Nêmend.”[20]

Eno derheq de Varlî vano: “Serra 1108 de Selçûqî û Artûqî pêwa lejê (şerê) Pîr Bedirî kenê, qela û şeharê ke binê hikûmdareya yê de bîyê, pêrine yê desta gênê û lej de Pîr Bedir û hikûmdarê Meyafarqîne pêwa şehîd benê. Eyê ra pey êdî hikûmdarê Gêle unwanê “Pîr”ê wedarnenê, seha hikûmdareye zî navbeynê lajanê înan de bena hîrê parî; Gêl, Pale û Çêrmûk ”[21]

Wexto ke basê Mirdêsîyan beno, mesela “Buldukan” zî yena meydan û tayê wazenê ke bi minasebetê ena kelîmaya tirkî, basê têkilîya tirkan û Mirdêsîyan bikê û wazenê vajê Mirdêsî tirk bîyê. Heqîqt de eleqa qewmî ya tirk û Mirdêsîyan çinî ya, seba ke ay wext mintiqa dekewtbî binê hikûmdê Selçûqîyan û şarê Mirdêsîyan zî nêwaştê ayê hengame de bala serdestanê Selçûqîyan biancê xo ser, coka bi tirkî qisey kerdo. Şerefname de ena mesela winî ameya neqilkerdiş: “Vanê wexto ke Pîr Bedir şehîd bîyo, cinîya yê digan (hemle) bîya. Êdî çimê Mirdasîyan pêrine, cinsê gedeyê (leyîrê) cinîya Pîr Bedirî sero bîyo. Her roj ser daynê cinêke ro, bide persaynê vatê “Ecêba Homay yew gedeyo senîyên bexşê ma biko; keyna bido yan laj bido ma? Vanê yew roj rayna şarê înan verê berî de pêser bîyê û ay hengame de yew keye ra vejiyeno teber û bi tirkî vato: “Çok şükür hudaya ki istediğimizi bulduk (Homayî rê zaf şikir bo, çiyo ke ma waştê da).” Enê vatişî ra pey, nameyê lajekî zî “Mîr Bulduk” nayo pa, yanî çîyo ke ma Homay ra pawitê ma dî. Çi heyf ke gede beno labelê maye mirena. Ay gede gird beno, bi leqaba xo ya “Bulduk” yeno şinasnayîş û newe ra beno Mîreyê Gêle, nameyê înan zî beno “Buldikanî”. Bi eno hawa Mîr Bulduk newe ra cayê Pîr Bedirî de roşeno û wextêko derg û dila bi serberzîye hikûmdareya Mirdasîyan keno û gama ke o mireno postê hikûmdarî Pîr Îbrahîm ê lajdê yê rê maneno.”[22]

Mîr Şerefxan dara hikûmdarîya mîranê Gêle winî rêz keno:

Pîr Husên Erez (Lengo), Pîr Mensûr, Pîr Mûsa, Pîr Bedir, Mîr Bulduk (Buldikanî), Mîr Îbrahîm, Mîr Mihemed yeno. Wextê Mîr Mihemedî de hikûmdareye navbeynê lajandê yê de par bena; 1- Mîr Îsa (Gêl), 2- Mîr Tîmurtaş (Baxîn), Mîr Husên (Çêrmûg). Selsela Mîranê Gêl de; Mîr Îsayî ra Mîr Dewlet Şah û yê ra pey Mîr Îsayo didin, yê ra pey zî Mîr Îsfendîyer, Mîr Şah Mihemed: Mîr Qasim (Lala Qasim), Mîr Murad, Mîr Elîxan, Mîr Qasim, Xezanfer û yê ra pey zî Mîr Cafer (Lajê Mîr Qasimî yo) yeno.”[23]

Mîr Qasimê lajê Mîr Şah Mihemedî, bi xuy û tabîatê xo yew seroko exlaqweş, mêrxas, zanaye û edebiyathes bîyo. O, îdarekarêko baş û zerra şarî tira weş bî. Wextê hikûmdareya yê de Şah Îsmaîlê Sefewî serra 1508 de “Dîyarbekir, Gêl, Palo, Xarpêt, Çebaxçûr-Kixî û Çemîşgezek îşxal keno. Wextê îşxalî de zî enê cayan de qetlîamoko gird keno. Palo de cayê Mîr Cemşîdî de Îran ra Bextî Beg, Gêl de cayê Mîr Qasimî de Mensûr Beg tayîn keno.”[24] Feqet Mîr Qasim qethen îteatê yê nêkeno û sereyê xo derê nêroneno. Eno sebeb ra Şah Îsmaîl tira zaf aciz beno û bi qumandareya Mihemed Ustaclû qewetêko gird raykeno yê ser û Qela Gêlî hewt serrî bindê îşxaldê Sefewîyan de manena. Lejê (şerê) Çildêran de qewetê Sefewîyan şikyeno û tira pey Gêl rayna dekiwena bindê hikûmdareya Mîr Qasimî.

Serra 1514 de bi rêbereya Îdrisê Bedlîsî û serkêşîya Mîr Cemşîdî, navbeyna vîst û panc mîrnişîniyê Kurdan û Serokê Împeretorîya Osmanî Yavuz Sultan Selîmî de şeharê Amasya de îtifaqêk beno û navbeyna hurdî terefan de peyman yena îmzekerdiş. Enê pêameyîşî ra pey, serra 1515 de Diyarbekir bena merkezê Eyaletê Kurdistanî, merkezê împeratorîye wezîfeyê Mîrê Mîran ê Diyarbekir zî dano Biyiqlî Mehmed Paşayî.

Hikûmdareya Mîr Qasimî heta mergdê yê dewam kena. Vatişdê tarîxzan Şevket Baysanoglu gore; “Lala Qasim Beg serra 1535/1536 de merdo… Qasim Beg verê mergdê xo wesîyet keno ke yê ra pey Muradê birazayê yê bibo hikûmdarê Gêle. Dîwanê Qanûnî Siltan Silêmanî zî enê wesîyetî ano ca û hikûmdarê dano Muradî.”[25] Mîr Murad; mêrdimêko nerm, dîndar, adil û heskerdoxê şarî bî, şinikî ra bigîre heta pîlan, feqîrî ra bigîre heta zengînan her kes derê yew bî, dewrê yê de xizmetê amî bêqisûr bî, xan û qonaxî her roj xebityaynê. Yê ra pey, lajê yê Mîr Elîxan û Qasim hikûmdarê kenê, feqet dewrê enê hurdî birayan kilm bîyo. Di lajê Muradî benê; Xezanfer û Cafer. Xezanfer ciwaneya xo de rew merd û tira pey Mîr Cafer temenê ciwaneya xo de, bi fermana Siltan Selîmî beno serokê hikûmetê Gêle. Tarîxo ke Şerefname nûsyawo, ay tarîx de Mîr Cafer serokê hikûmetê Gêle bîyo. “Nika tarîx 1005ê Hîcrî (1596/1597ê Mîladî) yo, Cafer Beg vîst û panc serrî yo ke hikêmdareya Gêle keno.”[26]

Evliya Çelebî ke serra 1655 de şino Kurdistan, eyaletê Diyarbekir de heme panc hikûmetanê Kurdan zî ziyaret keno, derheqê înan de gelekî malûmatan dano û vano, statuye enê hikûmetanê Kurdistanî seycê nêbî. Çelebî şona dewa ankayên a Şerbetîne ke ay wextan de qismêk hikûmetê Gêle ewca de bîyê, mesûlê înan zî Mûmîn Beg bîyo û mektubê Osman Paşay teqdîmê yê keno. Ma nêzanê ke hikûmdareya Mûmîn Begî heta çi wext dewam kerda û tira pey kam ameyo. Labelê sereyê serra 1700yî de îqtidar destê Husên Begî de yo, hikûmdareya Husên Begî teqabûlê serrandê 1720-1750î kena. Husên Begî ra pey dewrê Îsmaîl Beg û Silêman Begî dest bide keno ke eno dewr de nîfaq û pêkewtişê navbeynê înan zî roj bi roj vêşî beno.[27] “Navbeynê serrandê 1792-1795î de, Dewleta Osmanî sîstemê îdarî û edlî yê Diyarbekir bedilnayê û goreyê defterê tevzî yê serra 1795î, êdî Gêl danê Diyarbekir ser û bi merkezê Diyarbekir ra girêdanê.”[28]

Îlankerdişê Tanzîmatê Yewin (1839) ra pey, bi hawayêko resmî statuyê mîrnişinîyê Kurdan wedariyenê û cayê înan de sîstemê wîlayetan yeno tetbîqkerdiş û êdî îdarekarê hikûmet û sencaxanê Kurdistanî raşte raşt merkez ra yenê tayînkerdiş. Goreyê salnameyê serra 1869 ê Diyarbekire, Gêle bîya bucax û bi sencaxa baqir Madenî ra ameya girêdayîş û ewca zî wîlayetê Diyarbekir ra girêdiyawo. Navbeyan serrandê 1900-1924î de zî Gêle bi Madenî ra girêdayaya, serra 1931 ra heta 1939 qezaya xoser a, serra 1939 de Pîran ra girêdiyaya û serra 1950 ra ena heta zî merkezê wîlayetê Diyarbekir ra ameya girêdayîş.

3. Betalbîyayîşê statuya Hikûmetê Gêle û polîtîka Împeretorîye

Kurdistan, hetanî sereyê serra 1800yî, goreyê pêameyena serra 1514î statuya eyalet, hikûmet, sencax û ocaxliq de hetê Kurda ra ameyo îdarekerdiş. Ay wextî statuyê Diyarbekir eyalet bî û “Eyaletê Amîd/Diyarbekir de zî; 18 sancaxî, 5 ocaxliqî û 6 hikûmetî bînê. Heme şeş hikûmetê Eyaletê Diyarbekir enê bî: Hikûmetê Cizîr, Hikûmetê Gêl, Hikûmetê Hezzo, Hikûmetê Tercîl, Hikûmetê Palo û Hikûmetê Gêncî.”[29] Statuyê “Hikûmet”anê Kurdistanî û “sencax” û “ocaxliq” ê klasîkê Osamnî seycê nêbî; hikûmdarê înan dereca “Mîrê Mîran” de bî, statuye Hikhmetanê Kurdistanî de  “tîmar” û “zeamet” çinî bî, hikûmdareye pî ra vêrartê lajî, kar û barê xo mîyan de bi temamî otonom bî, sefer û şerê vera dewletanê teberî bibînê se ke Mîrê Mîran bi çek û lejkerandê xo ra pawa şînê şer. Yanî çarçoveya otonomîya înan, bi peymana 1514î ameybî dîyarkerdiş.  

Peymana ke serra 1514 de navbeynê Kurdan û Osmanîyan de ameye îmzekerdiş, tesîrê aye heta serreyê seserra 18. dewam kerdo. Eno tarîx ra pey Dewleta Osmanî sîstemê ademî merkezî ra ver bi merkezîbîyayîşî ra sîyasetê xo yê îdarî bedilna (vurna). Ena çarçova de wazenê statuyê hikûmet û sancaxanê Kurdistanî zî pûç û betal bikê û merkez ra girêbidê. Eno qerar û game ra pey, navbeynê mîrnişîniyê Kurdan û Împeretorîya Osmanî de gizegize dest bide kerd. Bêguman statuya heme hikûmet, sancax û ocaxliqê Kurdistanî zî pey der pey ameyê bedilnayîş.

Serra 1830 de wextê Sultan Mehmûdê II. de teşkîlatê îdarî rayna bedilyeno û tira pey Kurdistan de, hem xo mîyan de meseleya îdarî û hem zî vera merkezê Împeratorîye hereketê serewedarnayîşî dest bide kenê. Hereketê Mîr Bedirxanê Mîrnişîniya Botan ra pey, serra 1847 de teşkîlatê îdarî yê Dîyarbekir zî bi temamî bedilyeno; Baxir Madenî (ay wext Gêl ewcay ra girêdaye bî), Cizîra Botan, Wan, Mûş û Hekarî bi Dîyarbekir ra girêdanê û Diyarbekir zî bena merkezê Eyaletê Kurdistanî. Ena statuya newe ya Diyarbekir, heta îslehatê serra 1864-67 dewam kena. Eno dewre de Diyarbekira (Ameda) merkezê Eyaletê Kurdistanî, bi hîrê lîwayan sero par kerdibî; merkez Amed, Mardîn û Sêrt.

Eno dewr ra pey, êdî peyderpey dewrê hikûmdareya mîran xelas bena û dewrê eşîretan dest bide keno. Eno dewre de polîtîka Împeretorîya Osmanî, ver bi bêtesîrkediş û teswîye kerdişê her bêjê statuya Kurdan û Kurdistanî ya. Enê serrana pey, hikûmetê Gêle ke hetana ayê serran xudmuxtar (otonom) bî, êdî bi temamî kewto binê tesîrê Dewleta Osmanî. Merkez seba ke bişêno mintiqa kontrol biko, dest bi polîtîka “cêra bike û îdare bike (böl ve yönet)” kerdo. Ena çarçove de, vera îdareyê hikûmet û sancaxanê Kurdîstanî, eşîret û axayî teşwîqê hereketî kerdî.

Eno dewr de hikmê hikûmdareya Mirdêsîyan şikyeno, welatê înan de teşxele, neheqeye, talan û serewedarnayenê kom û eşîretanê wirdîyan dest pê kerdo. Peyderpey Mirdêsî bîyê vela. Sîyastmedar, şair û nûştox Osman Sebrî ke bi xo zî eşîra Mirdêsîyê Gawestî yê Semsûr ra yo, vano: “Beşêk ena eşîre navbeyna şeharandê Meletiya, Riha (Urfa), Sêwerek û Semsûr (Adiyaman) şêlik kenê. Dewa Narinciya Semsûre cayê serokandê eşîra Mirdêsî yo û pîyê mi sebrî zî serokê eşîra Mirdêsiyan bî. Eşîra ma yew parçeyê wirdêk ê Emareta Mirdêsiyan a ke bi koçerîye ameyê mintiqa hetê Koyê Bêllî yanî Koyê Nemrûdî xorê kerdo ware.

Eşîra ma ya Mirdêsî, yew parçeyê Emareta Mirdêsî (Mîrnişînîya Mirdêsî) ya ke merkeze înan Gêl bî. Wexto ke Mîrnişînîya Gêle lawaz û cêra bîyê, her yew mîreyê înan bi nameyê eşîra xo yew mintiqa mîrnişinîye kerda binê hikûmdê xo û bi eno hawa koçerê mirdêsiyan bîyê hîrê birrî (parçeyî).”[30]

Birro verên, bi serokeya Evdila Begî înan ra qerfiyawo û vere xo dayo Deşta Haymana û ewca de niştê ro ke înan ra vanê Mirdêsiyê Evdilhey. Tira pey birro didin înan ra qerfiyawo û şiyê ver bi koyandê peyserê Diyarbekir de niştê ro ke înan ra vanê Mirdêsiyê Têrikan (tûrikan)[31]. Birro hîrin zî, birro tewr gird bî û înan ra zî vanê Mirdêsiyê Gawestî; ke cêrabiyayîşî ra pey verê şinê mintiqa qeracê Qeregêçiyan de nişenê ro. Ewca de înan û eşîra Qeregêçiyan pê nêkerdo û ewca ra bar kerdo şiyê ver bi roawanê qeza Gergerî nizdî koyê Nemrûdî. Ewca de vîst û hîrê dewî şên kerdî….“[32] Goreyê neqilkerdiê Omer Kiliçî, Riha (Urfa) de heşt dewê Mirdasîyan estî û dorûnorê Pazarciqa Meraşî de zî Mirdasî estî ke enê Mirdasîyandê Haymana ra aqityayî û ameyê enî cayan.”[33]

Eğil nahiyesinde Pîr Musa Vakfı’nın hulasası 1329-H (1911)

Pîr Mensûr şahsiyet kağıtı, Eğil, Defter no: 159, Sayfa: 0292, Nıra no: 2714, Evkaf-ı Mülahikadan Eğil nahiyesinde Pîr Mensûr Vakfı