Nûredîn Zaza; lajê Wisifê Îbrahîm Efendî yo, Îbrahîmê bawkalê Nûredînî zî lajê Mistefa Efendî yo û o zî lajê Îbrahîm Efendî yo. Bi kokê xo resenê eşîra Şadîyan, serra 1780yî de ameyê mintiqa Madenî û ewca de bîyo hakimê (qadîyê) Madenî. Wexto ke bawkalê bawkaldê Nûredînî yanî Îbrahîm Efendîyo gird ameyo ewca, Maden sey yew nehîye bîyo.
Eyê ke bi zanayî û keda xo, Maden kerdo Paxir Maden, yanî cewherê paxirî ewca de veto û dayo girwenayîş Îbrahîm Efendî yo. “Îbrahîm efendî seba vetiş û girwênayîşê cewherê paxirî (Cu), hetê qeraxê Behra Sîyay ra 500 keyeyê Rumê sinetkarî dawetê Madenî kerdî û bi ameyîşê înan ra serra 1792 de dest bi vetiş û rotişê cewherê Paxirî kenê. Bi ticaret û rotişê paxirî ya, mîyanê wextêko kilm de dewlemendiya qeza Madenî bena vêşî, şehar şên beno; ray, pird, medrese û keyeyê newey viraziyenê. Pey der pey şarê mintiqa Madenî benê dewlemend û halê înan zî hîna beno weş. Name û venganê Îbrahîm Efendî zî beno vila. Labelê mesûlê Dewleta Osmanî tehamûlê ey nêkenê, xo hete winî tefekûr kenê ke rojêk bêro Îbrahîm Efendî şêno înan rê bibo yew tehloke. No sebeb ra ey dawetê Îstenbolî kenê, labelê Îbrahîm Efendî çeq wederto ke wazenê ey Îstenbol de bidê tebîştiş. Siltan Mehmûd ewniyeno ke Îbrahîm Efendî nêwazeno bêro Îstenbol, nizdî 10.000 lejkerê xo ray keno ey ser. Seba ke Maden xirabe û xopan nêbo, Îbrahîm Efendî yew şewe bi dizdikî terkê Madenî keno, şino Yemen û ewca de zî wefat keno.”
Cayê Îbrahîm Efendî, lajê yê Mistefa gêno. Mistefa hetê jêhatî û ciwanmêrîya xo de, cayê pêrdê xo gêno û xeta ey dewam keno. Mistefayî ra pey lajê yê Îbrahîm beno miteserifê Madenî. Wisifê pîyê Nûredînî zî lajê Îbrahîmê didinî yo. Eno Îbrahîm zî xeta bawkalê xo de dewam keno; ay wext mintiqa de kurd, rum û armenî pêwa ciwyaynê, ahengê mîyanê înan zî gelek weş bî. Nûredîn lajê tewr wirdekê Wisifê Îbrahîm Efendî yo, sibata serra 1919î de qeza Madenî de ameyo dinya. Panc qicekê Wisifê Îbrahîmî bîyê: Reşo, Nafîz, Gulçîn, Îffet û qicekê înan Nûredîn.
Des serrê qicekeya Nûredînî mîyanê qeza Madenî de vêrena. O wexto ke behsê enê deman keno, vano: “Cayê ma zey bihûştê (cenetê) riyê erdî bî. Mîyanê ey de bêj bi bêj darê meywî estbî; gelek bêjê engure, tuyê tirşî, şîrînî, sîya û sipî, cins bi cins gozêr, încilorêr, fendiqêr û vamêrî estbî. Cayê her cinsê darandê meywî cîya bî… Ke heywanê ma çinîbînê, belkî eno cenetê riyê erdî hende weş nêbînê.”
Wexto ke Hereketê 1925î dest bide kerd, Nûredîn êdî ponc serre bî. Hereket ke şikiya, heme cayê Kurdistanî de zilm û zordarî û hepiskerdena Kurdperweran dest bide kerd. Ay hîng de yanî peynîya aşma Sibate de qeza Madenî de zî nizdî hîris (30) giragir û kurdperwerî yenê tebîştiş. Înan mîyan de bawikê Nûredînî, ded û dedzayê yê Osman Efendî û keke yê Nafîz zî bînê. Gama ke cendirmeyê tirkan wazenê înan berê, şarê ewcayî dorûnorê înan de kom benê. Vate û tevgêrayîşê cendirman înan gelek aciz keno, Osman Efendî ewca de bi vengê ko berz qîreno û vano: “Biciwî Şêx Seîd!” Eno semed ra cendirmeyê tirkan yew ceza giran danê ey; ay serdê zimistanî de nizdî qeraqolî yew ca de yê rût kenê, awa cemedine piro kenê û teberde yew dare ra girêdanê û heta serê sibay ewca de maneno, serdî vera cemid besteno û beno şehîd. Bawikê Nûredînî û Nafîzê kekê yê zî heştês aşmî zîndande manenê, bado bi rişwetêko giran yenê serbestkerdiş.
Nafîzê kekê Nûredînî mektebê tibîye wend bî û Dîyarbekir de dixtoreye kerdênê. Wexto ke serra 1927 de weçînayişê belediyan bîyê, şarê Madenî û tayê girdê keyeyê înan waşt ke Dr. Nafîz bibo azayê serokeya Belediyeya Madenî. Bê waştiş û zerba xo, Dr. Nafîz seba serokeya Belediya Madenî bî aza. We bi xo Dîyarbekir ra nêşî Maden û seba weçîniyayîşî propaxanda nêkerd. Rojo ke netîceyê weçînayişî aşkera bîyê, rayê Dr. Nafîzî yê hemin ra vêşêr bî û êdî mecbûr mend ke şiro dest bi wezîfeyê xo bikero. Bi eno hawa sewbî cayanê Kurdistanî de zî tayê welatperwerî bîyê serok û azayê meclîsandê belediya. Labelê hikumetê Kemalîstan tehamûlê enê halî nêkerd û 5-6 aşmana peye yanî wesarê serra 1928î de weçînayîşê Kurdistanî betal kerdî. Dr. Nafîz zî bêçare rayna agêra Dîyarbekir û karê doxtorîye dewam kerd.
Peynîya serra 1928î de maya Dr. Nafîz û Nûredînî mirena. Nûredîn ay wext new serre bi û wendişê xo yê îptidaî dewam kerdê. Serra 1929 de wendişê mektebê îptidaî xelas bî û aşma Eylûle de Nûredînî verê xo da Dîyarbekira xopane, şi hetê kekê xo Dr. Nafîzî. Ay emir û ay serran de Maden ra aqityayîş, Nûredînî rê zaf giran bi, bado hîsê xo yê ay rojan winî nûseno: “Ez bi bermîya, mecbur menda ke bira, way û bawikê xo ra, bi Caco û Cemal û hembazandê xo ra, bi her û estorandê xo ra û lewe û dereyandê Madenî ra biaqitya.”
Nûredîn Dîyarbekir de dest bi wendişê mektebê ruşdiye keno. Ay wext mektebê Ruştiye yê Diyarbekir leweyê Fîskaya de bî. Nûredîn vano: “Wexto ke mi dest bi wendena mektebê ruşdiye kerd, mekteb de weziyet qet weş nêbî, gizegizêka wişke mîyanê telebandê kurd û tirkan de bînê. Vêşaneyê wezîfedar û mamusteyanê mektebî tirk bî. Qisekerdişê ziwanê kirdkî zî qedexe bî. No sebeb ra midurî mektebî hembazê ma yo Behrî mekteb ra îxrac kerd.”
Nûredîn Diyarbekir de tena yew serre maneno. Ke 1930 de Tevgêrayîşê Agirî dest pê kerd, xofêko newe kewt zereyê hikumeta Tirkiya. Herçî ayê ke bûya kirdî û welatperwerî ti ra ameynê, waşt pêrin Kurdistan ra teber biko û înan raybikerocayo dûrî. Dr. Nafîz zî eyê şexisiyetan ra yew bî ke kewtbi lîsteya sîya ya Komara Tirkiya. No sebeb ra gam bi gam taqîbatê polîs û îstixbaratê tirkan de bî, daîm gefî bide werdê û înan aciz kerdê. Bîzathî çend hewî Mifetîşê Umûmmî yê ay wextî Îbrahîh Talî bi xo şino Dr. Nafîzî hete, tehdît bide keno û yê ra vano gerek ti wîlayetê Dîyarbekir terk bikê, wazenê şo Îzmîr. Dixtor mecbûr maneno ke Dîyarbekir ca verdo; rojêk aşma (menga) Eylûla 1930î de, verê xo dano ver bi başûr û bi qaçaxîye vêreno binê Xete. Wexto ke vêrenê binê Xete, Nûredîn nizdî yewindes serran o û vano qey şinê Îstenbol. Feqet raştîye de îstiqametê înan Heleb o. Nûredîn ke fehm keno ameyê Heleb, êdî mecbûr halo mewcûd qebûl keno. Labelê zerrîya Nûredînî de, Maden Helebî ra weşêr o.
Wexto ke ên şiyê binê Xete, dewleta Sûriya bindê hikmê Dewleta Fransa de bî. Dixtorî xo hete winî tesewir kerdê ke Fransa dewletêka demokrat a û do bi rehetîya heqê hemwelatîye bido înan. Labelê heta ke înan heqê hemwelatîye girewt, şitê hewt serran zinciya înan ra ame war. Dr. Nafîz ewca de rayna dekiweno îmtihan û dest bi karê dixtorî keno, Nûredîn zî mektebê Terre Saînte yê Fransızan de dest bi wendişê xo keno. Demeyêk Heleb de manenê, labelê dostê înan ê ke Şama paytext de îkamet kenê, zaf îsrar kenê ke Dr. Nafîz muanexane û keyeyê xo bîyaro Şam. Dr. Nafîz û birayo Nûredîn, rojê peyên ê serra 1930 de verê xo danê Şam û şewa verêne benê meymanê Elî Axayê Zilfoyî. Dr. Nafîz gama ke keber ra keweno mîyanê eywane, winî vîneno ke eşrafê mehela kurdan û çiqas kurdê sirgunbiyaye yê şinasî estî pêro ewca de ameyê pêser. Ekrem û Qedrî Cemîl Paşa, Haco Axa û lajê yê Hesen, Cemîl û Çaçan, Celadet Bedirxan, Hemzeyê Miksî û sewbîna gelek kurdê ke bîyê sirgûn ewca de vîneno. Nûredîn, Şam de wendişê xo Lîseya Fransizî de dewam keno. Dr. Nafîz binê Xete de zî teşkîlat û xebata sîyasî ya kirdan de cayê xo gêno.
Ke Hereketê Agirî serê xo nêgirewt û vela bî, mîyanê kurdanê binê Xete de hereketêko roşinbîrî dest pê kerd. Serra 1932 de bi mesûletîya Celadet Bedirxanî, kovara Hawar dest bi neşiriyata xo kerd û heta serra 1935î çapbiyayîşê Haware dewam kerd. Serra 1935 ra hetanî 1941, neşriyatê kovara Heware vindert. Gama ke kovara Haware serra 1941de reyna dest bi neşirbîyene kerd, Nûredîn kurmancî zî weş musa bi û êdî bi nûstişê meselok û çîrokan, beno Nûredîn Zaza yê nûştoxê kovara Haware. Çîrokê Nûredînî gelek tamweş bî, Celadet Bedirxan terzê çîroknûstişê yê zaf ecibneno û vano Nûredîn Zaza “Çekof”ê kurdan o. Nûredîn Zaza bi xo zî vano: “Keyfê rehmetî zaf çîrokandê mi rê ameynê. Yê hîrê, çehar finî wendênê. Gama ke ez bişînê keyê înan û ewca de meymanî zaf bibînê, waştênê ez çîrokanê xo înan rê zî biwanî. Wendişî ra pey werzaynê xo ser û ameynê lew nayên çareyê mi ra û vatê: “Ti Çekofê ma yî kirîvo, Çekof!”
Nûredîn yew heta xebata kulturî keno û heta bîna zî serra 1942 de, bi şîret û destûrê kekê xo Dr. Nafîzî dest bi kar û xebata sîyasetî keno. Nûredîn serra 1944 de, seba ke têkilî bi rêkxistina Hîwa û Mele Mistefa Barzanî ra virazo, verê xo dano başûrê Kurdistanî. Labelê wexto ke sînor ra vêreno, mintiqa Zaxo de polîsê Iraqî înan tebîşenê û 2yê aşma Tebaxe de yên benê Bexdad. Mistefa Barzanî bi xo seba veradayîşê înan, bi mesûlanê îngiliz û ereban ra keweno têkilîye. Lakin seba ke nabeynê înan û Iraqî weş nêbî, zaf feydeyê înan bide nêreseno. Nûredîn nizdî 5-6 aşman hepisxaneyê Iraqî de maneno û bado înan veradanê. O ke ame veradayîş û agêra Sûriya, êdî qerar da ke wendişê xo dewam biko. Seba wendişî verê xo dano Beyrûd û xo beşê Zanistîya Sîyasî ya Unîversîteya Fransiz de qeyd keno. Beyrûd de xebata xo ya kulturî û sîyasî dewam keno, bi hembazandê xo pêwa Komeleya Wendoxanê Kurdan saz kenê. Wendişê Unîversîte ra pey, seba master û doktora verê xo dano Siwîsre. Wexto ke Awrupa de waneno, ewca de zî Komeleya Wendoxanê Kurdanê Awrupa virazenê.
Zaza serra 1956 de doktora xo xelas keno û peynîya aşma Hezîran de verê xo dano Sûriya û yeno mîyanê mileta xo ke xizmetê înan biko. Wexto ke Dr. Nûredîn Zaza Siwîsre ra bi keştîye yeno Beyrûd, ewniyeno Dr. Nafîz û gelek dost û hembazî ameyê pêşwaziya Dr. Nûredînî. Zaza vano: Gama ke ez bi keştî ra peya bîya û mi ehende dost û hembazî ewca dîyê, mi hete qenetêko winî peyda bi ke kurdê ma yê Binxete mi ra gelek çî pawenê. Dr. Nûredîn Zaza ke agêreno Sûriya, Unîversîteya Şamî de dest bi mamusayîya dersê sosyolojî û pedegojî keno. Yew heta mamusayî û heta bîna zî kar û cêgêrayîşê xebata sîyasî dewam kena. Peynîya serra 1957î de hewnê yê û hembazanê înan beno raştîye; Partiya Demokrata Kurdan Sûriya de (PDKS) virazenê û Dr. Nûredîn zî 38 serreya xo de beno serokê partî. Bêguman ponc serrê xebata sîyasî ya partî bi gelek tenganî û zahmetîye vêrenê. Ke serra 1963 de Partîya Baas bi darbeyêka eskerî îqtidar girewt xo dest, êdî Sûriye de şertê xebat û mayena Dr. Nûredîn Zazayî nêmanena, mecbûrî vere xo dana Lubnan. Lubnan de xebatê rojnamegêrî û dîplomasîya rojnamegêrîye dewma kena. Seba paşgêrîya hereketê başûrê Kurdistanî û Mele Mistefayê Barzanî xebat û dîplomasîya rojnamegêrîye keno.
Hikumetê Lubnanî 21ê Nîsane de Dr. Nûredîn dewleta xo ra teber kenê. O ewca ra şino Urdin û polîsê Urdinî zî yê 23yê Sibata 1966 de raykenê Sûriye. Rojo ke o vêreno Sûriya, derbeya eskerî bena û ay hengama de reyna tebîşyeno û na rey zî hewt aşmî zindan de maneno. O ke ena rey zî zindan ra sax vejiyeno, amnanê serra 1967 de verê xo dano Diyarbekir. Nûredîn Zaza hetana serra 1970yî, bi nêmlimitikî bakurê Kurdistanî û Tirkiye de maneno. Dewleta Tirkiya ke pey hesiyay û ca bide teng kerd, o bi limitikî şi Almanya û ewca ra zî şi Siwîsre.
Dr. Nûredîn Zaza serra 1972 de, 53 serrîya xo de zewiciya. Lajêk îna rê bî û nameyê yê Şengo Valêry na pa. Awrupa de xebatê xo yê sîyasî û kulturî dewam kerdî, serra 1983 de viraztişê Enstîtuya Kurdî ya Parîsî de ca girot. Zaza, dilsozê doza neteweyîya Kurd an bî, eno rayîr de zaf tanganîyê dîyê û heyatêko zaf zahmet vêyarna. Yê tena karê sîyasetî nêkerdê, hem edîb, hem nûştox û hem zî açarnayox bî. Semedo ke ma Dr. Nûredîn Zazayî baş bişinasnê, hewceyo derheqê heyat û têkoşîna yê de têzî bêrê amedekerdiş û nûstiş. Eno kilme nûste, tena semedê vîrardişî yo, ne ke şinasnayîşê ey yo. Henzar hefy ke o rew û bêwext, rojê 07/10/1988 de ma mîyana aqitiya. Bêguman do cayê yê bihûşt bo û doza yê serkewo.
Çime: Seîd Veroj, Portreyên Şophiştî, Weşanên Dara, Dîyarbekir, 2019
Çime: Kovarabîr