3. Wextê rezan

Goreyê xabatê arkeolojî û vatişê tarîxzanan, kulturê rezronayîşî, erd û welatê ma de 3500 serrî Îsayî ra ver (ÎV) dest pêkerdo. Eyro zî wexto ke ma bala xo bidê ca û wareyê kevnare yê tarîxî, hema zî şop û malzemeyê kehenî yê kulturê rezwaneye her mintiqa welatê ma de estî. Dewanê ma yê hetê koyan de, axleben rezê her keyeyî esto. Mîsal, dewa ma û vakurê welatê ma yê Mirdasîyan de, hema zî cayêk esto ke ma ti ra vanê “Dereyê Measiran”, ewca de nizdî pancês measireyî (mahsereyî) estî û her yew measerî ra di cirnî girêdaye yî.

Rezo ke newe ronîyawo, tira vanê xerz. Xerz ke bî 2-3 serre û nizdî measireyêk engure da, tira vanê rez. Her yew dara mîyanê rezî ra vanê mêwe û fêkîya dara mêwe ra zî vanê engure. Engure ra şerab, modke (doşawe, helawe), helawî, bastêx, awar û benî (şaran) virazyenê.

Mêwê rezî, xet bi xete û pêrêze ronenê (dane piro). Her yew rêzeyê mêwan ra vanê barane û rezê hetê ma pêro baran bi baran nanê ro. Wextê peldayîşî ra pey ke raya didine rez cite kenê, aya cite ra zî vajîyeno mîyanbaran. Hasilkerdişê rezî qonax bi qonax beno: Aşma (menga) adara wesarî wextê rezbirnayîşî yo; her yew şewta dara mêwe ra vanê tûr, tûrê zeîf û vêşaneyanê mêwan birnenê, cira pey tûrê ke pa manenê zî rind rîçik kenê, verê her yew mêwe aşanenê, cite kenê û tira pey ê tûrê ke pawa mendî, her yew tûrî bi yew serpena (serbina) ra pêşenê. Eger yew mêwe wişk bibo, aye kok ra vejenê û cayê a mêwe de, mêwa nizdî aye ra yew tûr binê erdî ra derg kenê ewca ke cayê aye de yewna mêwe şên bikê, nê karê şênkerdişê mêwa newa ra vajîyeno awre. Dara mêwa ke bîya wişke, êdî aye kok (bin) ra vejenê û kospê a dara wişke a mêwe ra vanê gasar.

Goreyê hesabê ma yê kirdkî, engura avdêrî/tehnebî ver bi peynîya aşma hezîrane de resena û engura mazirma ya şîreyî zî akewtişê qurixî ra pey resena. Engura ke awe dekewta û hema rind nêresaya, aye ra vajîyeno teyînce. Her yew kompleyê engura resaya, goreyê girdey û wurdîyeya xo name benê; ê girdan a vanê goşe (gûşî) û wurdîyan a zî vanê zonqile. Her yew hebê goşe/gûşî û zonqileyê engure ra zî vanê gilî. Goşeyo ke pawa gilî nêmendî û pêro rişayî yan zî ci ra kaş kerdî û tena narbeyê ey mendo, ê narbeyê ey ra vanê goşle.

Aşma newin û desine, wextê qerfnayîş û pêserkerdişê engura mazirma yo. Mîyanê her yew rezî de, banê rezî esto û ey ra vanê welade yan zî kerge. Welade mîyan de yew measere û verê measerî de zî yew-di cirnî estî. Engura ke qerfnenê, bi hage (edle) kirêşenê û mîyanê measerî de kenê ro. Hetê ma de new hageyî yew measere kenê pirr. Measre ke pirr bî, pay danê engur ro. Awa ke engur ra peyda bena, ayê ra vajîyeno şîre.

Heme mehsulê engure şîre ra virazyenê. Gilê şîreyî kenê bastêx û binê ey zî kenê helaw/doşaw û helawî. Bastêx, mehsulo tewr bargiran o; seba viraştiş û pirakerdişê bastêxî, kêmîder şeş-hewt merdimî lazim î. Bastêx viraştiş de; verê şîreyî agoznenê, cira pey girênenê, ardî kenê mîyan û beno lep, ey zî lên de girênenê û kenê helîre (pilore). Di tenî; yew heta raştî ser û yew zî heta çepî ser, her yew bi meleyê destê xo helîre sabanan sawenê û cayêkê vererojî de rafînenê. Sabanî heta şewe benê wişk û cira pey zî êdî bastêx sabana ra wekenê. Wexto ke helîre pewjiyay, benîyê ke bi vam û gozan a ameyê hazirkerdiş, ling bi linge yan zî dêl bi dêle, di-hîrê rayî kenê mîyanê lênê helîre û bi eno hawa benî (sincixî) zî benê hazir. Wextê helîr (pilor) viraştene, kenar û lewê lê ke helîre pawa bidûsyo û bimano, ewca bi tetike pank kenê. Peynî de şîreyo ke binê cirne de mendo û bi nesilnayîşê heflî (şîvî) pêser bîyo, girênenê (kel fînenê) û kenê mîyanê tewreyê qeşî, parzûn kenê û ey ra şîreyo pako ke peyda beno cira vanê agoz, qeş û gemara ke peynî de manena ayê ra zî vanê dûrdî. Heflo ke pêser bîyo, kenî mîyanê pirrênê êskencî, yew tîra derge mîyan de tîk kenê ke na dara derg û barî ra vajîyeno pistî.  Engura ke gilî bi gilî yan zî gûşî bi gûşî ameya wişkkerdiş, cira vanê eşkijî yan zî pisêtikî. Seba werdişî, engura teze zî wedarnaynê; dêlî viraştê û binê pirdê banî de leqnaynê; binê ardî, mîyanê dêsanê welad û quça kerran de nimitênê ke ayê cayê nimitişî ra vatê şarge.

Bêjê engure: Tehnebî/avdêrî, şekerî, hesenî, vankî, şerabî, sîyayî, gilîderge, mazirma/mezrome, çilbête, sûreke.

4. Wextê vaşan

Vaş, mehsulêk tebîetî (xoza) yo û rojgaro ke ganî peyda bîyo, o wext ra heta eyro seba weyekerdiş, weyebîyayîş û darûyî bîyo çimeyêko tewr muhîm. Verê peydabîyayîşê darûyê modernî, loqman hekîman heme darûyê xo, bêj bi bêj vaş û nebatan ra viraştê. Vaş, yew heta zî bi halê xo yê tern û wişkî, seba weyekerdişê heywanan, yew werdo zaf muhîm o. Wesar ke ame, aşma gulane wextê vaş çînayîşî ya. Vaşo tern, bi destan, vaştirî û kêlendûre çînenê. Vaşê ternî ke çînenê, sey rêstişê muye, nizdî di metre û nêm pêro pêşenê û cira pey nizdî 80 cm qat kenê û kenê pantîle. 33 pantîlê vaşî nanê pêser û pêro pîya benê yew berda vaşî.  Eger panc-şeş berdanê vaşî bîyarê pêser, benê yew lode.

Vaş, tena werê heywanan nîyo; rojgaro verên ra heta eyro merdimî zî bi vaşî ya bîyê weye. Hetê ma de tayê bêjê vaşê werdî: Şingî, tirşeke, gêliziwane, xazîk, şîrşîro, bankiley, vizdewre, nanê kekoy, zahtire, gezgezok, luz, sîrvaş, lêxendûr, perpar, kenger, kuyeke, rizbanik, rîhan, meyremxurte, veneke, qezwanpûr ….

5. Wextê bostanan

Bostan (bûstan)

Cayê peydabîyayîşê firingî, qitaya Amerîka ya. Keşifbîyayîşê qitaya Amerîka ra pey; firingî serra 1550 de verê Ewropa de bîyê vila û sereyê seserra 1800î de zî John Barkerê konsolosê Brîtanya toximê înan ano Heleb. A roje ra pey, êdî gam bi game ronayîşê firingî na coxrafya de bîyo vila. Sebebo ke toximê înan Ewropa ra ameyo resayo welatê ma, mana malê Ewropayî de, bawkalanê ma înan ra vato “Frengî”. Îsot/biber zî, nizdî 300 serrî verê firingîyan ameyo welatê ma. Tarîxê sewzîyê balîcan yan zî balîcananê sîyayan; hîna kehen o. 500 serrî Îsayî ra Ver Hindîstan de nayê ro û tira pey Afrîka de û serranê 1500î de zî Ewropa de bîyê vila. Toximê înan zî Ewropa ra ameyo resayo welatê ma.

Vêrê ke bostan bêro ronayîş, toximê nê sewzîyan nêmeyê aşma adare yan zî nîsane de yew cayo nizdî awe û çala xusûsî de erzenê binê here û serê ey zî padanê. Toximî ke zîl da û henda 4-5 giştan gird bî, cira vanê şitle (şitil). Her yew dara şitlî ra zî vanê tûme. Welatê ma de cayo ke kenê bostan, bi kêmaney di-hîrê sirsî danê piro. Ramitene ra pey, goreyê girdey û şiklê erdî, ewcayî qisim bi qisim cêra abirnenê û her yew qismî ra vanê çirêç. Beylûkerdişê çirêçî ra pey, dest bi viraştişê xetê ke tede şitle nanê ro kenê û her yew xeta ke tede şitle nanê ro, tira vanê mişara. Mişareyê her yew çirêçî, pêro bi yew xeta awe pêra girêdîyenê ke aye ra vanê vaya awe. Verê ke şitle nanê ro, awe danê mişara û ronayîşê şitlî ra pey, hîrê rojî pêser o awa heyatî danê bide ke nê awdayîşî ra vanê seraw. Şitleyo ke biney kok bigîro û gird bibo, êdî her yew şitla ra vanê leme. Lema firingîya ke gurr û gird bibo û bar nêgîro, ena yew bêj nêweşîya bostanî ya ke tira vanê hewsî. Awdayena vêşî zî zirar dano bostanî û nêweşey peyda keno, bostano ke sebeba vêşî awedayene ra şênbîyayîşê ey vindero û bibo zerd, vanê bostan derribyawo. Vile rişnayîşî ra pey, êdî firingîyê kihoyî leme pawa asenê. Firingîyê ke kiho yî, ma înan ra vanê firingîyê kalî. Firingîyê ke êdî rengê înan kiho ra ver bi sûrî bedilyeno, înan ra vanê firingîyê xeyrîayey. Firingîyê ke tam bîyê sûr û êdî ver bi rizyayişî ra şonê, înan ra zî vanê frengîyê vîyarteyî. Bostan serîsnago peyên de, ke êdî serdî dest pêkerd û varan ame, kal û resaye, tarr pêro çînenê û lemanê bostanî ancenê pêser û weçînenê. Nê karî ra vanê xeritnayîş.

Welatê ma de; pêro pêsero heme bêjê sewzî ra vanê tarr. Tarr, teze zî weryeno û seba werê zimistanî kenê wişk zî. Tarr dêl bi dêle kenê wişk. Kulturê welatê ma de; seba ke bostan, rez û zîyanî nefes nêbê û teyr û tûr û heywanê yabanî nêdekewî mîyanê ewcayî û zirar nêdê, axleben yew qafikê kesa yan zî qafikê sereyê dewar û heywanê girdî, bi sereyê yew rewta derge ra nanê û mîyanê ewcayî de kenê tîk. Enê qafikî ra vanê darlûrî. 

6. Robarkerdene yan zî rojê verawe

Wextê verênî yê şêlikê dewan de, sey ewroyî hemam yan zî cayê sereşitişî çin bî û mîyanê keyeyî de zî nêbî. Wexto ke merdim bînê dijûn, cil û col bînê qilêrin û gemarinî, şînê verawe, şo yan zî robar kerdênê. Cayê verawe û robarkerdene yan zî şoy, nizdî dewe de cayêko minasib ê verê awa laye, ro û deran de bî.  Awa robarî,  awa laye ra vêşêr a. Rojê robarî ra, tayê cayan de vanê rojê şoy. Verê cayê robarî yan zî şoy de, adir wekenê, awa xo kenê germ, cil û col û sereyê xo şiwenê. Karê cil û sereşitişî, yew tehta pehna heray ser o kerdê ke ewcayî ra vatê kerreşo yan zî şelaqe. Ê kesê ke verê şoy de timanî pa çin bîyê, înan ra vanê başwal; ê ke qet cilî pira çin bîyê, înan ra zî vanê bane/rût. Sereyê qiçekan zî, keye de yew teştî mîyan de yan zî yew şelaqe ser o ameynê şitiş. Demeyê peyênan de, mîyanê keyan de cayê sereşitişî virazîyayê ke ewcayî ra vanê awke. Wextê veraw de, cayo ke wela adirî rokenê, ewcayî ra vanê welêlan.

7. Kayê ma

Heyat û şêlikê dewe, seba girdbîyayîş, resayîş û xobawerîya qeçekan (leyîran, qîtan, qican, putan, gedeyan, domanan) zaf muhîm o. Nê şêlikî de qeçek; qonax bi qonax tebîetî şinasneno, zaf bêjê heywanatî şinasneno, rew keweno binê bar û mesûlîyetey, hîsê ey/aye yê bi xo bawerbîyayîş vêşî benê. Bêguman kar û kirricalê dewe zaf o û rew kewenê binê barê heyatî. Labelê her wext û heme çî zî kar nîyo, kay zî esto. Kay tena seba qeçekan nîyo; eke zimistanî kar û bar kêmî bibînê, kesê resayeyê keyeyî yanî ciwanmêrd û pîlan (girdan) zî kay kerdê. Mintiqa ma de; tayê kayê mîzanselî û kayê sey destengule/cifte/kulinçî û kabeyî terafê girdan ra zî ameynê kaykerdiş. Kabeyî, wextê qelî viraştene de, çokê vernî yê pesî ra ameynê vetiş.

Kaykerdişê kabeyan, bi tememî yew bêj kayê taximî yo; di tenî zî û des tenî zî şênê pîya kay bikê. Seba kaykerdişê kabeyan: Verê yew helqeya gilover a 4-5m yena xêzkerdiş ke aye ra vanê xêzile û mîyanê a helqa de zî yew helqa wurdî ya 50-60cm yena xêzkerdiş; kesê ke kay de ca gênê her yew 1-2 kabeyanê xo ronenê û tira pey verik, dimik û heta keso peyên o ke cira vanê gawan yeno weçînayîş. Newbe û seraya kaykerdişî, bi wekerdişê kabeyê qedî/deqî reyde dîyar bena û bi awayê vindertişî kabeyî gore panc nameyî ey estî; dizd, sofî, her, mîre û şek. Bi pehney ser rîyo çalikinê kabeyî dizd o û tersê ey sofî yo; kinarê derg û dûzê kabeyî her o û tersê ey mîre yo; ke kabe kinarê tîkaney ser o vindero cira vajîyeno şek. Kayê kabeyan û sewbî kayan de, her yew newba keykerdişî ra vanê Xaxe. Eger kabe derganey ser o tîk vindero, vanê kabeyê to şek ameya. Şekameyîşê kabeyê, mana şans ardişî dano û no vate bîyo sey yew darbîmesel zî. Kesê ke şansê înan bibo, vanê “Kabeyê ey şek ameyo”. Kabeyo gird o ke bi ey a kabeyî kay benê, tira vanê deq. Seba ke deq bibo giran û weş keban bifirno; şilûnt yan zî ercîs (Pb) helênenê dekenê mîyanê çalla deqî. Kaykerdox bi nîşangirewtiş û pirodayîşê deqê xo reyde, çend kabeyan xêzila gilovera gird ra vejo teber, êdî ê kabeyî pêro benê malê ey. Wexto ke kaykerdox deqê xo ver rêza kabeyan dano vano firr. Eger derba kaykerdoxî yan zî firra ey veng ra şoro, ci ra pey kaykerdoxo bîn kay keno. Bi no hawa her kes newba xo paweno. Keso ke derba ey veng ra nêşiro û weş kabeyan xêzil ra vejo teber, ey ra vanê firrçî. Firrçî, kabeyanê xo ra hes kenê, kabeyanê xo reng bi reng boyax kenê.

Wextê ma de kayê qeçekan: Xwarî, let û goge, qoze, hinga, çirre, birre û hêle, xinçî/pistî, billbiçik-çimbestik, giştaney/giştalekî, hereke û sewbî bêj kayî bî.

8. Waştişê cinî û veyve

Sey babetanê bînan, bê ke dekewa teferuatî mîyan, ez do bi kilmîye termînolojîya cenî (cinî, cinîye, cinîke) waştiş, veyve û merdimayîya ke bi girêdayeyê nê têkilîyan peyda bena bîyara şima vîrî. Na xebate de, tayê referansê tarîxî bêrê nîşankerdiş zî, bi giraneya xo de herêma dorûnorê Dîyarbekir; Pîran, Gêl û Çêrmûge ser o ameya kerdiş. Nê sebebî ra, mimkun o ke goreyê herêman tayê ferqî bibê.

Kurdan mîyan de aîle zaf mûhîm o, sey yew sazîya esasî ya heyatê komelî yeno qebulkerdiş. Gama verên a pêyanayîşê yew keyeyî zewac o. Laj û keyneyê ke serrê înan ameyê ver bi zewacî, qandê înan rê vajîyeno bîyê verzewac. May û pîyê ciwananê verzewacan, wazenê gamî aver xortanê xo bizewicnê ke bi mirazê xo şa bibê.

Wexto ke keyneke û lajekî zerkewteyî yewbînî (jewbînî) bibê, bi yewbînî şa nêbê zî, ê mîyanê zerrîya xo eşkera kenê û sey deyîre fînenê yewbînan ser; ke ma nê deyîran ra vanê deyrê zerre yan zî dilokî. Dilokî zî xo mîyan de benê di şaxî: keçik û lawikî.

Eke laj û keyna zerrkewteyê yewbînî bibê, girdê (pîlê) keyeyî û birayê zî qebul bikê, seba waştişê keyneke rê êdî yew zahmeteye nêmanena. Tîya ra pey, êdî may û pîyê lajekî bindê destan ra yew qasid bi tayê dîyarîyan a ray kenê keyê keyneke, nîyetê xo înan rê eşkera kenê. Eger ke aîleyê keyneke dîyarî û xelata terafê lajekî qebul biko, no mesajê înan, sey yew nêmzos yeno qebulkerdiş. Ey ra pey, terafî yenê pê hete, kirr û birrê xo birnenê û mesela nêmenêm hal bena û ey ra vajîyeno herê kerdiş. Tira pey zî wextê waş(z)tişê keyneke dîyar kenê.

Eger laj û keyna yewbînî biwazê, may û pîyê keyneke aye nêdê lajekî, o wext mimkun o ke lajek keyneke biremno. Kurdan mîyan de remnayîşê keyna/cinî edetan ra teber nîyo, lakim gerek riza keyneke bibo. Çimkî kurdan mîyan de yew vate esto ke vanê; “darûyê zerre çinî yo”, “darûyê waştişî dayîş o”.

Herêkerdişî ra pey, ê meymanê ke qandê keyna waştişî, hetê key lajek û keyneke ra yenê dawetkerdiş, înan ra vajîyeno xwazginî û nê karî ra zî vajîyeno xwazginîyîye.

Wextê waştişê keyneke, o pere, zerrn û tebayê ke sey heqê şitî key lajekî ra wazyeno, ey ra vajîyeno qelend (qelen). Bêguman qelendê keyneyê keyandê pîlan û zadeganan, qelendê feqîran ra vêşêr o. Coka vanê; “Bize bi lingba xo ra, mêşna bi lingba xo ra leqyena.” “Keyna mîran bi qelendê gawan a nêwazyena.”

Gama ke cenî ameye waştiş, wurdî terefan kirr û birrê xo birrna, êdî seba pîrozkerden û aşkerakerdena na mesela, xwaziginîyan rê bi yew seremonîyeka şinêke îkramî benê ke ey ra vanê şerbet û şîrane werdiş. Şîrane werdişî ra pey zî nîşan nane ro. Nîşan, sey yew nêmveyve yeno qebulkerdiş û tena merdimê nizdî yê her di terefan yenê dawetkerdiş.

Keyna û lajeko ke zewacê înan ameyo herêkerdiş, na dereca têkilîya înan de, keyna bena waşta û lajek zî beno waşte.

Keynawaştiş ra pey, dest bi hedirnayîşê cihêzî/cêzê kenê. Ay ker-mer (kel-mel) û tebayê ke seba veyveke ameyê hadirnayîş û girotiş, ey ra vajiyeno cihêz (cêz). Bar û mesûleya hadirnayîşê cihêzî, yê terefê keynek o. Vêşîbîyayena cihêzî, sey payeberzeya veyveke qebul beno. No sebeb ra vanê, “bextê maye, cihêzê keyna” wo.

Verê ke veyve bibo, cêzo ke hetê keyeyê veyveke ra ameyo hazirkerdiş, seba vînayîşê xwendî û merdimanê zamayî rê yeno teşhîrkerdiş ke ey ra vanê cihêz ravistiş. Xwendî û meymanê ke şirê cihêzî ser, her yew goreyê bîyaye û qewetê xo xelatêk arzeno/a cihêzî ser.

Keynaya ke ameya waştiş, zaf rayan roşanan de û eke roşan ser de nêvîro, yewna rojêko munasib de, terefê keye û merdimandê lajekî ra yena zîyaretkerdene. Eno zîyaret û ser pirodayîş de, vêşaneya xwendîyan terefê lajekî yî yanî merdimê zama yî. Ê ke seba serpirodîyîşî şirê keyeyê keyneke, her yew goreyê bîyaye û qewetê xo dîyarîyêk (yew parçeyê qumaşî, kermerê mîyandê keyî û rayrayan zî pere) danê veyveke ke ey ra vanê perrûkerdiş (serepirodayîş).

Ê keyeyê ke cenî bidê yan zî bîyarê, navbeyna înan de têkilîyêka merdimayî peyda bena; her di terefî benê xinamîyê yewbînî û na merdimayê ra zî vajîyeno xinamîtîye. Tayê herêman de zî cayê kelîma xinamî de, vanê xisim. Di keyeyê cîya-cîyayê ke veracê cinî bidê yewbînan; yanî cinî bidê û vera aye cinî biwazê, nê bêjê zewacî ra vajîyeno berdêl. Ê cinîyê ke berdêlê yewbînan bibê, înan ra vajîyeno berdêlî.

Wexto ke karê hazirîye xelas bî, êdî wextê veyve sazkerdişî yeno. A seremonîya ke seba eşkerakerden û dîyarkerdena zewacê yew keyna û lajî bêro sazkerdiş, aye ra vajîyeno veyve/dawet/bû. Ê kesê ke terefê keyeyê zama û veyveke (vêke) ra, qandê veyveyî rê bêrê dawetkerdiş û wendiş, înan ra vajîyeno xwendî. Seba dawetkerdişê xwendîyan, kesêk yeno wezîfedarkerdiş. Ê kesê ke bi namebê wayîrê veyveyî xwendîyan dawetê veyveyî kenê înan ra vajîyeno qasid. Tayê cayan de zî ayê ke wezîfeyê “qasid”î bikê înan ra vajîyeno rovî.

Eke yew halêko zaf nêbîyaye çin bo, veyveyê kirdan bêveng û muzîk nêbenê; muheqeq yew deyîrbaz û dengbêj, saz û tembûr, niqre û zirna yan zî lûlî û erbane estî. Ayê ke nê karê centişê mûzîkî îcara bikê, înan ra vajîyeno sazbend. Verê ê kesanê ke veyvan de karê sazbendeye kerdêne, zafê înan mitrib-aşikî bî. Hetê mintiqa ma de aletê mûzîkê înan zî niqre, lûlû, pîpike, erbane, def, zirna û tembûr bîyê. Wexto ke sazbendî çin bîyê, cayê înan de merdiman bi deyîrandê xo veyve weş kerdênê. Ê ke deyîran vanê, înan ra vajîyeno deyîrbaz. Deyîrbazî seba ke halanan bidê govendgêran, veyve de bêj bi bêj deyran vanê. Ê kesê ke govende gênê, înan ra zî vajîyeno govendgêr yan zî reqas. Govend girewtiş de; ê ke sereyê govende de kay kenê, înan ra vajîyeno sergovendî û ê ke peynîya govende kaş kenê, înan ra zî vajîyeno gawan yan zî boçikçî. Goreyê herêman, gelek bêjê govende estî. Govendê ke şarê dorûnorê Dîyarbekirî kay kenê, bêj bi bêjî ya û her yew bêjê govende goreyê yew rîtm, deyîr û meqamî kay bena. Bêjê govendê ke Dîyarbekir û dorûnorê ewcayan de kay benê: Şêrwankî-Qilance (Delîlo), Tîk (Ca de), Giranî, Yewling, Diling, Heranî, Koçekî (Veracê)…Veyveyanê kirdan de, bi deyîr û govende pawa, tayê kayê sporî û skeçî zî kay benê;  Tirs, cirît, espareye, kalik û kose, veyvek û kalo, sînor… û sewbî kayê bînî.

Wexto ke veyveyî dest pêkerd û peyderpey xwendî bîyê pêser, ê xwendîyê ke dewe ra teber û cayo dûrî ra bêrê veyve, sazbendî (aşik) şinê înan ver a, bi kay û henekan înan ra geşte wazenê ke ney ra zî vajîyeno şebaşkerdiş.

Rojê peyênê veyveyî de, yanî yew şewe verê hewilnayîşê veyveke, xwendî şonê destanê veyveke hene kenê û eynî şewe qismêk zî destê zamayî hene kenê. Şewa ke veyveke û zama hene kenê, a şewe ra vanê şewa henî. Rojê veyveke hewilnayîşî, cenîya ke veyveke xemilnena, terafê keyeyê zamayî ra xelatêke qandê aye rê yena dîyarîkerdiş, ke na xelate ra vajîyeno heqê sergirêdanîye û piştgirêdanîye.

Verê ke cayê veyveke bihewilnê, verê şewa zîfafî gerek ehdêko dînî bêro ca, ke ey ra vanê mare birnayîş. Heta ke mare nêbiryo, keyneke keyeyê pîyê xo ra nêvejîyena. Mare, wacîbêko dînî yo û hetê yew melayî ra yeno birnayîş. Goreyê kultur û edetê kurdan, çi eyb û kemaneya zama û veyveke bibê, wextê mare birnayîşê înan de yenê vatiş. Wexto ke veyveke keypêran ra vejenê, a cenîya resayeya ke bena rêber û raynawitoxê veyveke û aye ra pîya şina keyeyê zamayî, aye ra vajîyeno berbûye yan zî porsipî. Ê berbûyê ke veyveke hazir kenê û xemilnenê, hûmara înan yew ra vêşêr bo, înan mîyan ra yew bena serberbûye.

Her yew qonaxê veyveyê kurdan de, bi meqam û hawayê cîya-cîya deyîrî vajîyenê. Rojo ke xwendî seba hewilnayîşê veyveke yenê verê berdê pîyê keyneke yan zî gama ke veyveke keye ra vejenê benê, qandê zergirewtiş û moraldayîşê veyveke rê tayê deyîrî yenê vatiş ke înan ra vajîyeno hevalî. Verê dewan de sey eyroyî, model bi model texsî çin bî, cayê veyveke bi mayîne yan zî bergîr hewilnaynê. Wexto ke veyveke biresnaynê keberdê zamayî ver, veyveke linga xo zengûyî zênî ra nêvetê û peya nêbînê. Seba ke veyveke mayîne ra peya bibo, lazim bi pîyê zamayî xelatêk bidaynê aye, ke na xelate ra vajîyeno heqê zengûyan.

Wexta ke veyveke keye ra vejenê, bira yan zî wayê veyveke heta ke pêrdê zamayî ra xelatêke nêgîrê keberê odeyê veyveke nêakenê ke xwendî veyveke vejê berê, na xelate ra xelata pey berî vajîyeno. Gama ke veyveke keypêran ra benê keyeyê zamayî, mimkûn o ke sewbî merdimê rayîr bibirnê û wayîrdê veyveyî ra xelatêk biwazê. Wayîrê veyveyî zî qandê ke rayîr akerê, xelatêk yan zî mîqdarêk pere danê înan, ke ey ra vajîyeno bexşîş. Wexto ke xwendîyan veyveke arde keyeyê zamayî û nanê veyvî ame werdiş, tira pey seba destekkerdena wayîrdê veyveyî, her kes goreyê riza û qewetê xo paşgêrîya wayîrdê veyveyî kenê, ke ey ra vajîyeno xwendîyîye. Ke yew veyve de, sazbendan rê kêmî pere bêrê pêser, qandê memnunkerdişê sazbendan, goreyê riza û bîyayedê xwendîyan, înan ra pere yeno pêserkerdiş, ke ey ra vajîyeno bêj/bêş.

Wexto ke veyveke arde keyeyê zamayî, o roj êdî veyve qedîyeno û xwendî vila benê. Şewa verêna ke zama û veyveke pêreyde vîyarnenê, a şewe ra vajîyeno şewa pey perdî. O keso ke şewa zîfafî/pey perdî de rêbereya zamay keno, ey ra vajîyeno şoşman. Qorî herêman de cayê şoşmanî de vajîyeno birazama yan zî kerwa.

Ca bedilnayîşî ra pey ke hewteyê veyveke qedîya, terefê veyveke yenê zîyareteye, yanî ser danê veyveke ro. Meymandareye ra dime, wexto ke agêrenê, qandê meymandareya çend rojan yan zî hewteyêk, veyveke zî bi xo ra pîya benê keypêran. Yanî çend rojî zewacî ra pey, veyveke yena vînayîşê keyeyê pêrdê xo ke nê zîyaretê verênî ra vajîyeno zeyî yan zî pêrîkewtiş. Newe ra may û pî, bira û merdimandê xo reyde rî bi rî kewtiş, yeno mana rîsipîyeya veyveke. Laj û keynaya ke newe bizewicîyê, yew keyeyo newe rafînê û raşt bikê, înan ra vajîyeno “nûmal”î.

Gama ke yew laj û yew keyna pêwa bizewicîyê, yew têkilîya newe ya merdimayî peyda bena; ke na têkilî bi vateyê zama û veyveke (vêke) yena namekerdiş. Êdî terafê cinêke lajekî ra vanê zama û terafê lajekî zî cinêke ra vanê veyve (vêke). Zewacê zama û veyveke ra pey, maya cinêke bena vistirî/vistirûya lajekî û maya lajekî zî bena vistirûya cinêke. Pîyê cinêke zî beno vistûre/vistewreyê lajekî û pîyê lajekî zî beno vistûre/vistewreyê cinêke. Zewacî ra pey, zama birayê veyveke ra vano biracinî yan zî bûra. Veyveke zî birayanê zamay ra vana “birazama” yan zî “tî”, waya zamayî ra zî vana gorime. Ê ciwanmêrdê ke cinîyê înan wayê yewbînî bê, têkilîya merdimayîya ke navbeyna înan de peyda bena, aye ra vajîyeno “bacenax-hevling-hevçeng”. Cinî û ciwanmêrdê ke bizewicî, waya cinêke bena baldûza (dişa) ciwanmêrdî û waya ciwanmêrdî zî bena gorima cinêke[*].

[*]Termînolojî û hawayê qiseykerdişê nê nuşteyî, bi giranî yê mintiqaya Gêlî û dorûberê ewcayan o.

Çime: Vate, humar: 67, Zimistanê 2021