Eya Salih Begê Hînê helest e;/Welatê me li ser te jar û mest e
Bi destê xwe tu bigre şûrê Kurdan;/Bi dev bêje ji bo me we’zê Quran
(Cîgerxwîn)
Cayê bîyayîşî û tehsîlê yê
Bi vateyê tayê cêgêrayoxan gore Salih Beg serrê 1868-69, tayêna zî vanê “19ê Temûza serra 1873” de mehela Dêrkama Hênî de marda xo ra bîyo. Nameyê bawikê yê Saîd Beg bî û wexto ke o qiçekêko 6-7 serre bîyo, bawikê yê merdo. Bawkalê yê Şêx Ehmed û xalê yê wayîreye bide kenê û danê wendiş. O tehsîlê xo Hêne de keno; Ruştîyeya Hênî de waneno û ruştîye ra pey zî alimandê namdaran ra dersanê xusûsî gêno. Şêx Marûfê xalê yê, wendena medresa û tehsîlê îlmî de zaf tesîr bide keno. Salih Beg tena qîmê xo bi wendena medresa û îlmê dînî nêano, îlmî musbetî zî zaf bala yê kaşkenê. Ziwan dereceya yewin de mewzûya eleqa û xebata yê bî. Ewraq û belgeyê mehkema Cimhurîyetî ra dîyar beno ke Salih Beg bi xo vano: Ez bi erebî, tirkî, farisî, kurmancî, zazakî û tayê zî fransizî zana, mi biney zî dersê îngilizî wendî. Dersê îngilizî yew mamuseyê Armenî dayê mi, ez şêna biwana labelê nişêna qisey bika.[1]
Tehsîl û wendişî ra pey, dayreyê fermî yê Împeretorîya Osmanî de dest bi memûrîye keno; wextêk Dîyarbekir de karê mamûseyîya Mektebê Şule-î Terakkî keno, tira pey zî qezayê sey Erxenî û Maden de wezîfeyê miftîyê û qadîyê keno. Cimhurîyet ke îlan bî, bi îradeyê xo îstifa keno û vano “ez nişêna bi enê îdarî ya kar bika.”
Cemîyetê Kurdan, Salih Beg û Zîya Gokalp
Têkilîya Salih Begî bi minawer û cemîyetê kurdana, serrê vernî yê 1900yî de dest pê kerdo. Têkilîya yê hem bi edîb û mineweranê Diayrbekir ra û hem zî bi minewer û teşkîlatênê Îstenbolî ra bînê. Yê paştî daya Cemîyeta Teavûn û Terrakî ya Kurdan, şaxê Dîyarbekir ê cemîyetî de xebate kerda. Hem Kurdistan de û hem zî Îstenbol de, têkilîya yê bi wende, minawer û giragirê kurdan re zaf nizdî û germ bîya. O bi xo zî edîb û şaîrêk qelemtûj ê ay wextî bîyo û ziwanê kurdî sero zî xebitîyawo.
Heta çend serrî verê meşrûtîyetî, navbeyna yê û Zîya Gokalpî zî weş bîya; heta serra 1905, Dîyarbekir de têkilî û dostanîya înan baş bîya. Labelê Zîya Efendî wexto ke nizdîyê Îttihad û Terakkî beno, têkilîya înan zî sist bena û tira pey zî Zîyayî bi tûndî ya rexne keno, badî rayîrê înan cêra abiryeno û têkilîya yê û Zîya Efendî xeripyena û cêra dûrê kewenê. Goreyê neqilkerdişê reîsê Mehkema Şerqî û vatişê Salih Begî, eyê ke yê sere de “fikrê îstiqlalî” peyda kerdo, Zîya Gokalp bi xo yo.
Salih Beg eno derheq de winî vano: “Verê dewrê Meşrûtîyetî, wexto ke ma Dîyarbekir de niştê ro û ewca de memûr bîyê, ma bi Zîya Gokalp û sewbî hembazana kom bînê û pîya îlim, edebîyat û şiîrî sero sohbet kerdê. Yew roj ma şiîrê Ehmedê Xamnî wendênê, Zîya agêra ma ra vat; “Milleta ke wayîrê yew edebîyat û ziwanî bo, çirê îstiqlalê aye çinî bo.” Ma ay wext seba kurdperwerîye dest bi xebate kerd. Labelê hîrê serrî ra pey înqilabê Meşrûtîyetî bi, Zîya hem Dîyarbekir ra şi û hem zî eno fikir ra dûrî kewt. Labelê mi fikrê xo dewam kerd.”[2]
Minewerî û şaîrîya Salih Begî
Hawayo ke rêzeyanê corênan de zî ame vatiş Salihê Beg, muderîsê namdar ê mintiqa ra de girewto û hetê înban de wando û bîlhesa zî tesîrê xalê yê Şêx Marûfê Nexşebendî, yê sero zaf bîyo. Temamkerdişê wendene ra pey, îcazetnameya xo gêno û vernî de mîyanê Dîyarbekir û tira pey Arxenî de dest bi muderîsê keno û ewcay ra pey zî Maden de wezîfeyê miftîyê û qadîyê keno.
Salih Beg hendêk ulema û muderîs bi, ehende zî îlimparêz, minewer, milletperwer û edîb/şaîr bi. Yê zimanê marda xo û milleta xo ra teber bi tirkî, erebî, farisî, fransizî û biney zî îngilizî zanaynê. Vatişê mêrdimandê yê gore û mîyanê şarî de behsê gelek şiîrandê Salih Begî beno. Wexto ke ma bala xo bidê çend nimûneyê enê şîran, winî aseno ke muhtewa şiîrandê yê felsefî, komelî û sîyasî ya. Yê bi namebê “Mewlûdî-Hûrrîyet”î şiîrêko îronîk nûşto ke muhtewa enê şiîrî de îdareyê Îtihad û Teraqî bi tûndîya ameyo rexnekerdiş. Her çiqas ke behsê tayê şiîrê eyê dimilî (kirdî) bibê zî, ayê ke ena game ma deste estî, bi ziwanê kurdîya kurmancî û osmanî ameyê nûstiş. Eger aîledê yê deste de çîyo limite bibo se ke ma nêzanê, labelê şiîrê ke yê nûştî hetana eyro pêser nêbî û sey yew kitabe çap nêbîyê. Çend nimûneyê şiîrandê eyê felsefî û komelî cêr de ameyê nûstiş.
“Bi çavê îbretê mêze ke Hîvê
Ku daîm piştê bedrê ew hîlal e.”[3]
***
“Eger çêkî ji bo cehşê kerê ra
Ji zêr afir di nav eywana Kesra
Felatûn be ji bona wî muellim
Bibe saqî ji bo wî Îbnî Sîna
Ti wî avdî ji kanîya heyatê
Di şûna ceh bixwe sêvê xelatê
Meke bawer ku ew xwedîyê huner be
Ewê dîsa wekî bavê xwe ker be
Dema tu wî ji eywanê derînê
Huner nayê wî ji xeynî zirînê.”[4]
***
Şiîro cêrên o ke bi ziwanê osmanî nûsyawo, verê dardekerdişê înan hepisxaneyê Dîyarbekir de ameyo nûstiş. Orjînalê şiîrî û açarnayîşê eyê dimilî/kirdî cêr de ameyo nûstiş.
“Gerçi enzar-ı ehibbadan dahi dûr olmuşuz,
Rahmet-i Mevla’ya yaklaşmakla mesrur olmuşuz.
Hak yolunda müflis-u hane-harab olduksa da,
Bu harabîyetle biz manada ma’mur olmuşuz.
Ehl-i hakkız, korkmayız idamdan berdardan,
Çünkü te’yid-i İlahi ile mensur olmuşuz.
Hâkim-i Mübtil yedinden madrubin olduksa da,
Emri Hakla Şer’i Garra hakkını ifaya memur olmuşuz.
Kul bize zulmen mucazat etse de perva etmeyiz,
Şüphemiz yoktur ki, indillahta me’cur olmuşuz.
Salih’im, ehl-i salahım. Dine can kıldım feda,
Lütfü hakla teşnegan-ı ab-ı Kevser olmuşuz.”[5]
***
Gerçî em ji nezera [dîtina] dostan dûr ketine,
Em kêfxweş in ku nêzî rehmeta xwedê bûne.
Di rêya heq de her çiqas em xizan û xerabmal bûne jî,
Di vê xerabûnê de, di heqîqeta hal de em ava bûne.
Em ehlê heq [xudayî] in, natirsin ji ber dar û darvekirinê,
Çimkî bi alîkarî û desteka Xwedê em bi ser ketine.
Her çiqas bi destê vî hakimê hikumbetal li me bidin jî,
Em jî bi emrê Xwedê ji bo pêkanîna hikmên şerîeta nûranî, wezîfeya xwe dikin.
Qul bi zulme me ceza bike jî, ji me re xem nîne,
Em şik nakin ku li nik Xwedê sewabeke mezin ji bo me heye.
Ez Salih im û ehlê qencîyê me, min canê xwe ji dîn re feda kir,
Bi nîmet û qencîya Xwedê, em bûne tîyê ava kewserê.
Hembazê Şêx Seîdî û qumandarê hereketê 1925î
Derheqê Têvgêrayîşê 1925î de, xeylî çîyê ke ameyê nûstiş estî û hema xeylê çîyê ke bêrê nûstiş zî mendî. Wexto ke ma bala xo bidê enê nûsteyan û vatişê kê medya sosyal de vela benê, winî aseno ke yew heta perspektîfê cîyay estî û heta bîna zî bi zanayîş yan zî nezanî ya vatişê manîpulatîf ê dewleta Cimhurîyetî estî. Verê ra heta eyro derheqê kurdan û têvgêrayîşê millî yê înan de, dereca yewin de manîpulasyon terefê dewleta serwer û paşgêranê aye ra ameyo kerdiş. Ayê ra teber zî, kemaney û nezaneya ma kurdan yena. Cigêrayoxê xerîbî zî her çiqas ke bixebitî û biwaza tayê çîyan aşkera bikê û vejê meydan, kemaneyê xebatê înan zî benê. Çimkî yên dûrî ra ewnîyenê, nişênê dekewê mîyanê tay mewzûyan û pey perdeyê înan aşkera bikê. Eno sebeb ra baro giran keweno ma mil. Eger ma bi xo seba roşinkerdişê tarîx û kultirê xo nêxebitî, roşnayîye ma ra nêbo, çilaya xatirî rayirê ma roşin nêkena.
Bêguman nûşteyêko winayên de bi teferuat û awayêko zelal dîyarkerdena teşkîlatê Têvgêrayîşê 1925î, xebat, serewedarnayîş, maxlubîyet û mehkûmîyeta serek û rêberîya hereketî mimkun nîyo. Labelê ma şênê bi kilmîya birr bi birr behsê tayê xusûsîyet û şexsîyetandê namdar ê Têvgêra 1925î bikê. Enê şexsîyetan ra yew zî; ulema, şaîr û minewrêko namdar Salih Begê Hênî yo.
Têkilîya Salih Begî û Cemîyetanê Kurdan daîmî bîya, şiîr û nûşteyê yê neşrîyatê enê cemîyetan de bîyê vela. Mûtareke ra pey zî têkilîya yê û cemîyetanê kurdan dewam kerda. Wexto ke hikumetê Osmanî Cemîyeta Tealîya Kurdistanî daye girewtiş û xebata înan a aşkera betal kerde, kurdî mecburê xebata îllegal bîyê. Peynîya ena xebate de, Komîteya Îstiqlala Kurdistanî (Komîteya Azadîya Kurdistanî) serra 1922 de virazîyaye. Têvgêrayîşê 1925î, bi rêberey û serkêşeya ena partîye dest pê kerdo. Teşkîlatê ke hazirîya serewedernayîşî kerdê, Komîteya Îstiqlala Kurdistanî bî; Xalid Begê Cibran serokê teşkîlatî, Şêx Seîd û hembazê eyê bînî qîyadeya merkezî de wezîfedar bî. Xalid Beg ke hetê rejîmê Kemalîstan ra ame girewetene, cayê yê de Şêx Seîd Efendî bi serokê fiîlî yê Komîteya Îstiqlala Kurdistanî û Têvgêra 1925î. Rojê 13yê Sibata 1925î de, bi prowakasyonê dewleta Cimhurîyetî, Pîran de lej/şer qewmîya û herketê serewedernayîşî dest pê kerd.
Wexto ke lejî dest pê kerd, Salih Beg bi xo zî xebate mîyanê de bî. Hereket wextêko kilm de vela beno, yew sehaya mihîm a cografya Kurdistanî kewena înan dest û verê xo danê merkezê Dîyarbekir. Salih Begê Hênî hem aqilmendê Şêx Seîd Efendî yo û hem zî serkêş û mesûlê zeptkerdişê sûka Dîyarbekir bî. Eno sebep ra reîsê mehkema vano: “Şêx Seîd Efendî, mîyanê hembazanê xo de hetê feraset û îqtidarê îlmî ra, hemin ra vêşêr bi Salih Begî bawer keno.”
Salih Beg; hem şaîr û ulema hem zî lejkerê doza rewa ya milleta kurd û sermîyanê qebîla xo bî, nezerê şarê aya mintiqa de şexsîyetêko muteber û muhterem bî. Eno sebeb ra Şêx Seîd Efendî, Salih Beg û Mistefa Begî bi wesfê “umde”* dîyar keno.
Ahmet Sureyayê azayê mehkema vano: “Salih Beg û Mistefa Begê Hênî, bi îsrar û înad heta peynîye çeke xo desta nênaya ro, bi hembazan û qiçekandê xo pawa bi lejkerdene tebişyayî, rojo ke tebişyayî zî, înan ra yew estor ra kewtbi erd û qalçê yê şikya bi, înan hete de zî Ûrfîyê lajê Mistefa Begî û wirdî lajê Salih Begî bînê.
Salih Beg û Mistefa Beg ancax bi şop çarnayîş û şerêko tûndî ra pey kewtî ma dest. Bi înan pawa Şêx Adem, Şêx Emer û Şêx Evdila zî ameyê tebîştiş. Salih Beg û hembazê yê, 15ê Hezîrana 1925î de teslîmê mehkema kerdî.”[6]
Reîsê mehkema tira perseno vano: Şêx Seîd Efendî to xapênayo, yan ti bi îradeyê xo dekewtî hereketî mîyan?
-Ney, ez mêrdimêko winayên nîya ke bêra xapênayîş, Şêx Seîd Efendî nêbînê zî yewîna eno hereket kerdê. Şêx Seîd efendî ne şêno mi rayîr ra vejo û ne şêno mi bixapêno.
To Şêx Seîd efendî dawetê dewda xo kerd?
-Verêna yew hiquqê ma esto, ne ke mi dawetê dewe kerd, ez bi qasê rayîrê di saetan şîya Lice, mi ewca de o zîyaret kerd û dawet kerd, o zî ame dewe û bi meymanê keydê mi.[7]
Şima çirê camîya Hênî de pêser bîyê?
-Mîreyê ma yê ewcayan bîyê di şaxî; verêna navbeyna ma û key Hemdî Begî de neyareye bînê, Şêx Efendî ame ewca û ma wirdî aîleyî pê (werey) ardî.”[8]
Peynî de hereket bi ser nêkewt, Şêx Seîd Efendî û hembazê xo bi bêbextîye kewtî destê dewleta Cimhurîyetî. Mehkemaya ke bi temsîlî virazyaye û qerarê aye verêna ameybî dîyarkerdiş, 26ê aşma Gulane de dest pê kerd û 28ê Hezîrana 1925î de qerarê îdamkerdişê serek û lejkerê kurdan da û înan ra vat: “Armanca hereketê şima, viraştişê dewleta xoser a Kurdistanî bî”. Rojêk aşkerekerdişê qerarî ra pey, nizdîyê sûrê Dîyarbekir meydanê vera Berê Koyî de qerarê îdamê înan tetbîq beno. Wextê îdamkerdişî de, seba paştgêrî û moraldayişê hemazandê xo, Salih Beg winî vano:
“Eyro rojê mêrxasîya ciwanmêrdan o; wa dost û dişmenî biveynê ke ma senî hawa ver bi mergî şinê. Sey ciwanmêrdan vinderê, hesrê çiman merişnê, sereyê xo mekênê xo ver.”
[1] Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Dîyarbakır Tarihi (Cumhurîyet Dönemi), r. 979, D. Bakır Büyükşehir Beledîyesi Kültür ve Sanat Yayınları, 2001
[2] Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi, r. 173-174, Temel Yayınları, İstanbul, 2002
[3] M. Emîn Bozarslan, Kürd Teavün ve Terakkî Gazetesi (Kovara Kurdî-Tirkî 1908-1909), r. 329, Weşanxana Deng, Sweden, 1998
[4] M. Emîn Bozarslan, Kürd Teavün ve Terakkî Gazetesi (Kovara Kurdî-Tirkî 1908-1909), r. 329, Weşanxana Deng, Sweden, 1998
[5] Şefik Korkusuz, Arşiv Belgelerinde Dîyarbekir Uleması, İstanbul, 1996
* Umde: Kesê muteber û muhteremê qewm û qebîla.
[6] Ahmet Süreyya Örgeevren, Şeyh Sait İsyanı ve Şark İstiklal Mahkemesi, r. 173-174, Temel Yayınları, İstanbul, 2002
[7] “Şêx Seîd wexto ke şono Hêne, beno meymanê Salih Begî û ewca de bi Reşîd Axayê Têrkan, Husên Axa, Zilfîyê lajê Eyûb Axayî, Mamuse Fexrîyo Pîranij, Şêx Evdirehîmê birayê Şêx Seîdî û Mîre Hemdî wa pêser benê. Ena kombîyayene de tarîxê serewedernayîşî zî dîyar kenê; 21ê Newroza 1925î.” (Uğur Mumcu, Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925, Tekin Yayınları, r. 59, Ankara 1991)
[8] Şevket Beysanoğlu, Anıtları ve Kitabeleri ile Dîyarbakır Tarihi (Cumhurîyet Dönemi), r. 981-82, D. Bakır Büyükşehir Beledîyesi Kültür ve Sanat Yayınları, 2001