Malbata Nêhrî û Terîqeta Neqşîbendî

Şêx Ubeydullahê Nêhrî (1830-1883) kurê Şêx Tahayê Nêhrî (…-1853) yê rêberekî herî bi nav û deng û bi hêz yê Terîqeta Neqşîbendîyê yê bi gelemperî Rojhilata Navîn û bi taybetî seranserê Kurdistanê ye. Ji malbateke alim, zana û malmela ya li ser erdê Mîrektîya Botan û şêwirmendên dînî û dinyayî yên vê mîrnişîna herî xurt ya kurd bûne. Paye û şiyana wan a di warê ilim û irfanê de di sevîyeke gelek bilind de bûye.

Şêx Tahayê Nêhrî îcazeta Terîqeta Neqşîbendîyê ji Mewlana Xalidê Şehrezorî (1777-1826) wergirtîye. Mewlana Xalid jî li ber destê Şêx Ebdullahê Delhîyî perwerde bûye û rêzik û şertên vê terîqetê ji wî hîn bûye û misaedeya, yanî xelîfetîyê ji wî wergirtîye û piştre hatîye li Silêmanîyê dest bi belavkirina vê terîqetê kirîye.

Wî wextî li Kurdistanê Terîqeta Qadirî ya di bin rêvebirîya Şêx Marûfê Nûdîyî (1753-837) de jî heye. Piştî hatina Terîqeta Neqşîbendîyê dubendî dikeve navbera van herdu terîqetan. Li ser vê Mewlana Xalid bingehê irşada terîqetê pêşî dibe Bexdayê û piştre jî dibe Şamê û di sala 1826an de li wir koça dawîyê dike.

Li gor lêkolînerên di warê vê Terîqeta Neqşîbendîyê de, 67 xelîfeyên Mewlana Xalid hebûne, 34 jê kurd û 33yên din jî ji milletên cihê cihê yên din bûne. Cardin li gor van lêkolîneran, di nav hemî xelîfeyên wî de yên herî xwedî bi nifûz du kes bûne. Yek jê Şêx Tahayê Nêhrî yê bingehê îrşada wî pêşî li ser erdê Mîrektîya Botan û piştre li Nehrîya li ser erdê Mîrektîya Hekarîyê û yê din Şêx jî Osman Siraceddînê Biyareyî (1780-1866) yê bingehê îrşada wî li Hewramana başûrê Kurdistanê bûye.

Piştî di sala 1847an de serhildana Mîr Bedirxan li hemberê Osmanîyan û şikestina wî û girtin û birina wî li Stenbolê, di sala 1848an de ev mîrektî ji orteyê radibe. Di eynî salê de, yanî di sala 1848an de Şêx Taha bingehê birêvebirîya îrşada terîqetê ji ser erdê mîrektîya Botan dibe gundê Nêhrîyê yê li ser erdê di bin birêvebirîya Mîrektîya Hekarîyê de. Li vir hê berîya biçe gelek mirêdin wî yên xwedî nifûz ên kesên ji malbatên bi nav û deng ên wekî ji mîrên Hekarîyê Yehya Xanê Cehrikî, alim û zanayên wekî şairê mezin ê Mukriyan Wefayî û malbata Arvasîyên Miksê yên wekî Seyîd Sebxetullahê Arvasî (Xwas) û Şêx Fehîmê Arvasî û şêxên Barzanê hene.

Yehya Xan di eynî wextî de xwezûrê Şah Mihemedê Qacarî ye û keça wî Xedîce Xanim jina Şah Mihemed e. Bi vê wasiteyê ji alîyê Şah Mihemed ve gelek gundên di bin birêvebirîya Qacaran de ji tekyaya Şêx Taha re tên weqif kirin. Hakeza gelek gundên li ser erdê di bin birêvebirîya Osmanîyan de jî ji tekyaya wî re tên bexişandin û weqifkirin. Li gor lêkolînerên di vê warî de hejmara gundên malbata Nêhrîyê digehe 200 liban. Bi vê jî ji bilî nifûza xwe ya dînî nifûza maddî jî gelek pêşve dibe.

Şêx Taha di sala 1853an de koça dawîyê dike, birayê wî Şêx Salih dibe postnişînê wî. Ew vê birêvebirîya îrşada terîqetê heta sala 1865an dike. Piştre dema ku ew di sala 1865an de koça dawîyê dike, Şêx Ubeydullah di temenê xwe yê 34 salîyê de dibe rêveberê terîqetê. Şêx Ubeydullah kesekî rewşenbîr, dûrbîn, zana û şair e. Xwedîyê du kitêbên bi navê ”Mesnewîyên Şêx Ubeydullah” û ”Eqîdename”yê ye. Salên wî yên xortînîyê li ser erdê Mîrektîya Botan derbas bûne. Bûye şahidê rûxîna mîrişîneke herî mezin a Kurdistanê. Şaşî û kêmasîyên birêvebrîya vê mîrnişînê bi çavên xwe dîtine. Hemî van bûyeran tesîreke mezin li ser kirine. Wextê li ser postê îrşadê rûniştîye ji bo kesekî wekî wî xwedî vîzyon û dûrbîn ji bo rizgarîya milletê kurd û serxwebûna Kurdistanê fikrên nû û rêyên cûda di hiş û mejîyê wî de ajar daye.

Kurdekî rewşenbîr û agahdarê wê serdemê yê wekî Ebdulezîz Yamulkî, di derbarê desthilata Şêx de wiha dibêje: “Derbasbûna navê Şêx û behskirina wî wekî kesekî dadperwer û parêzerê mafê gel li hemberê destdirêjî, zordarî û şelandina dewleta Osmanî, navê Şêx bilind kiribû û bûbû sebebê wê ku bi hezaran kurdên feqîr û belengaz ji hemî milan ve berê xwe bidinê û pişta wî bigrin. Navê ‘bab’ lê hatibû kirin. Navê wî bûbû remzê evînî û rêzlêgirtinê. Dema ku navê wî derbas dibû, xelk bi rêz ji cihê xwe radibûn. Kurdên Hekariyê û maaşgirên dewleta Osmanî, bi çavê serdarekî dadperwer, parêzerê millet û karbidestê bêemsal li Şêx Ubeydullah dinêriyan”.

Abbottê serokkonsolosê Ingilîz yê Tewrîzê di raporeke beriya sala 1880an de ku ji Earl Granvilleyê wezîrê karûbarên derve yê Ingilîz re şandiye, bi vî awayî behsa derece, seviye û şexsiyeta Şêx Ubeydullah dike: “Şêx Ubeydullah piştî Sultanê Osmanî û Şerîfê Mekkeyê, xwe kesê sêyem dihesibîne û ew qebûlkirî û îtîrafpêkiriyê hemî kurdan e. Bi awayekî şahîtî dijî, rojane di mala xwe de mêvandariya 500 heta 1000 kesên hemî awa ji çînên cihê cihê dike. Navûdengî û şexsiyeta wî bi eşkere li wî cihî ye ku li ba karbidestên Îranê û tirkan tê dîtin. Bi xwe û Şêx Ebdulqadirê kurê wî, piştre, bi şexsê hemî ew kesên ew dibînin, kêrî kar tên, êdî ne giring e ew kar bi awakî kêm be yan bê qîmet jî be. Jiyana wî ya nav malê gelek sadetir e, serê sibeke zû û heta derengê şevê, bi xwe û bi mîratgirê xwe ve (mebest Şêx Ebdulqadirê kurê wî ye) bi berjewendiyên hikûmet û milletê mijûl in (mebest ji hikûmetê awayê ew îdareya Şêx dimeşîne ye)... Dibêjên ew hakim û qaziyekî adil e, tu wextê bertîl wernagire û rê nade fermanberên wî jî werbigirin... Şêx hewil dide milletê xwe bike hevwelatî û dizî, çetetî û talan nehêle; ji bo vê jî erdê ziraetê li Gever, Başqale, Mergewer û Tergewerê dikre...”.

 

Şerê Rûsyayê û Osmanî ya 1877-1878an û Şikestina Osmaniyan

 

Dema ku şerê 1877-1878 a di nabera Rûsyayê û Osmanîyan de destpê kir, Sultanê Osmanî xwest ku Şêx bi artêşekê ve beşdarê şer yê enîya Bazîdê bibe. Lê ji bo ku di serê Şêx Ubeydullah de ji bo azadîya welatê wî Kurdistanê û milletê wî yê kurd ji bin zilm û sitema dewleta Qacarî û Osmanî tedbîr û plan hebûn, vê daxwaza sultanê Osmanî piştguh xist û gelek giran hereket kir. Piştre di meha dawîyê ya şer de bi hêzeke nêzîkî hezar û 400 kes di bin serekatîya wî de, 850 kes di bin fermanderîya Şêx Celalledîn û 400 kes jî di bin fermanderîya Şêx Hemze de beşdarê şer dibin. Lê ji bo ku niyeta wan a şer tune û miameleya fermanderê leşkerê Osmanî yê wê enîyê li hemberê wan gelek hişk û neînsanî ye, bi çekên ji Osmanîyan wergirtine ve vedigerin tên Wanê. Li gor hinek çavkanîyan hejmara wan çekan çar hezar e û li gor hinekan jî bi ser du hezaran re ye. Hemî jî çekên sivik ên Martînî yên li gor wî wextî modern in.

Wefayiyê şair di vî warî de wiha ribêje: “Ji ber sebebê nepakiya hinek serok û karbidestên dewleta Osmanî, tamahiya wan ji malê dinê re, îxanet kirin û dest avêtin dostiya dewleta Rûsyayê, çend navçeyên din sipartin Rûsyayê, şikestin û paşve kêşiyan... Di netîceyê de ew zat jî (Şêx Ubeydullah) izin da leşker û cemawerê xwe û ji Wanê vegeriyan Nêhriyê.

Bi vî awayî şerê 1877-1878an a di navbera Osmanî û Rûsyayê de bi şikestina Osmanîyan dawî lê hat û piştî şer dest bi imzakirina peymanan hat kirin. Rewşa Osmanîyan a xerab hê zêdetir xerab bû.

 

Peymana San Stevano û Berlînê

 

Di van şert û mercan de Peymana San Stevano di 3yê adara 1878an de, bê beşdariya dewletên Ewropayê, di navbera Rûsya û Osmanî de hat imzakirin û beriya peymanê jî Osmanî herçi keleh, birc û bajarekî ku li Bulgarîsanê di destê wan de mabûn, dan destê Rûsyayê û razî jî bûn serbixwetîya federalî ji Bosna û Hersekê re bidin û di bin çavdêriya Ewropayê de guherîn di navçeyên bin desthilata xwe de pêk bînin.

Ev şertên bi vî awayî yên di peymanê de û nêzîkbûna rûsan li avên gerim, bi tu awayî nedihat hesaba dewletên Ewropayê, bi taybetî jî ya Brîtanya Mezin. Ji ber ku xeter dixist li ser rêya wan a Hindistanê û bîrên petrolê yên başûrê Îranê ku di bin destê wan de bû.

Lê ya di van peymanan de mebesta me ye, ew biryar ye ku di derbarê ermeniyan de hatiye dayîn. Li gor vê biryarê, yan jî hê rastir maddeya 16an a vê peyma San Stevanoyê, ermenî di navçeyên ermenînişîn ên di bin birêvebiriya Osmanî de, dibûn xwediyê birêvebiriyeke awayê otonomîyê. Yanî di wan şeş wilayetên ku bi navê “wilayetên Sitte” hatine bi nav kirin, bê tu mafek ji kurdan re bê naskirin, kurdan dikirin bin birêvebirîya ermenîyan û erdê wan jî yên ermenîyan dihatin qebûlkirin.

Wekî me li jorê got, îtîraz û nerizîya dewletên Ewropayê li hemberê vê peymanê destpê kirin û fişareke mezin kirin ser Rûsyayê, ji ber wê bi beşdarîya dewletên Ewropayê dest bi mizakere û imzakirina peymaneke din hat kirin.

Bi vî awayî 13yê tîrmeha 1878an de, xebatên Peymana Berlînê dest pê kirin, ku beriyê jî biryar û pêşniyar hatibûn amade û hazir kirin... Rûsya ku ji ber sebebê van şeran saman û darayiyeke zêde bi destan ketibû, bi wan imkan û karîna xwe hewil dida ew biryara ku beriyê di Peymana San Stevanoyê de bi dest xistibûn, di peymana Berlînê de ji dest neke. Ez naxwazim li vir dûr û dirêj li ser hemî maddeyên vê peymanê bisekinim. Ya ji bo kurdan herî giring maddeya 16an a peymana berê bû. Mixabin ew madde di vê peymanê de bû maddeya 61an û bê guhertin ket nav vê peymanê jî.

Netîceya van herdu peymanan di nav kurdan de û bi taybetî di nav rewşenbîrên kurd ên wî wextî de ulan dide û nerehetîyeke jê hesabê der ji wan re çêdike. Wekî nimûne, ev ewqas his û ruhîyeta şair û rewşenbîrekî wekî Hacî Qadirê Koyî yê seydayê zarokên Bedirxan dilivîne, ku di vî warî de çend qesîde binivîse. Di yek ji wan qesîdeyan de wiha dibêje:

 

Xakî Cizîr û Botan, ye’nî welatî kurdan

Sed heyf û sed mixabin, deyken be Ermenîstan

 

Li gor peymana Berlînê Bosna û Hersek bi Avustuyayê ve hatin girêdan. Erdehan û Batûm ji Rûsyayê re hatin dayîn û Rûsyayê jî soz da senger û qahîmkariyan tê de ava neke. Geliyê Eleşgêrtê û Bazîdê ku destkevtiyên Peymana San Stevanoyê bûn, ji Osmaniyan re hatin dayîn. Ew zerarên ku dibû Osmanî bidin Rûsyayê, di vê peymanê de jî hebûn. Eger ev zerarên han nehatibûna dayîn, dibû di miqabilê wê de, Rûsya daxwaza kîjan erdê Osmanî bike, ew bê lam û cîm jê re bê dayîn.

Lê cardin ew maddeya peymana berê ya 16an a di Peymana San Stevanoyê de li gor menfeeta Ermeniyan hatibû dayîn, di vê peymanê de jî wekî me li jorê got bi hinek destkarî û guherîneke kêm, di bin maddeya 61an de ji nûve hat qebûlkirin.

Em ê li vir serjimêreke di sala 1882an de di wan şeş wilayetan de ya ji alîyê ermenîyan bi xwe ve hatîye çêkirin pêşkêş bikin. Em di vê îstatîstîkê de bi awakî zelal dibînin ka çiqas ji rastîyê dûr biryar hatîye wergirtin û zilm û xedrîyeke çawan li kurdan hatîye kirin.

 

Di sala 1882an de îstatîstîka giştî ya ermeniyan di şeş wilayetan de    

 

Wilayet   Ortodaks   Katolîk   Protestan   Hemî   Hemî wilayet    Ermenî

 

Erzirom    101.138    6.730      1.980      109.838     659.155         6,16

_________________________________________________________

 

Mûş          101.358    6.948      1.498    107.804       276.276        38,9 

__________________________________________________________

 

Wan          60.448       -               -         60.448         269.860        22,3

_________________________________________________________

 

Diyarbekir 46.833     9.955      3.981    60.769         289.591       20,98

_________________________________________________________

 

Cizîr          73.178     1.915      4.971     80.064        481.346        16,6

________________________________________________________

 

Sêwas      116.257    3.223      1.994     121.473    926.564       13,1

_________________________________________________________

 

 

 

Şert û Mercên Hindûr û Derve Yên Cîhanê û Kurdistanê,

Tesîra Wan Li Ser Rewşenbîr û Serekên Kurdan

 

 

Ji salên 1830yî heta 1850yî hemî mîrnişînin kurd yek li pey yekê hilweşîyan. Mîrektîyên li ser erdê Kurdistanê yê di bin destê Osmanîyan de, Soran di sala 1837an de, Baban 1841an, Behdînana 1843, Hekarî 1848, Botan 1848 û Bedlîs 1849an de. Mîrektîyên Erdelan, Loristan û Mukrîyan yên li ser erdê Kurdistanê yê di bin destê Qacaran de jî di eynî van salan de ji orteyê rabûn. Ew mîrnişîn ji bo neteweyê kurd wekî dewlet bûn û hemî mafên wan yên civatî, aborî, perwerdeyî û ewlekarîyê diparastin. Ji netîceya ji ortêrabûna wan krîzeke aborî ya gelek mezin dest pê kir, birçîtî, nexweşîya webayê nîvê nifusa kurdan da li ber xwe ji orteyê rakir. Ewlekarîya welat serûbin bû, rêbirî û keşmekêşî serî hilda û xelk ji canê wan bêzar kir.

Li milekî din ev valatîya îktîdarê li Kurdistanê ne mikun bû ku bala kesekî wekî Şêx Ubeydullah yê xwedî vîzyon û dûrbîn nekêşe. Ji bilî vê rewşa dewleta Qacar û Osmanî gelek xerab bû. Herdu dewlet her yekê bi çendîn meseleyan re mijûl bûn û di nav şer û qirênan de bûn. Qacarî bi tirkmenan re û Osmanî bi rûsan û Balkanê re heta qirikê di nav tevlihevîyan de bûn. Vê rewşa han bi her awayî van herdu dewletan jar xistibû ji taqek ketibûn.

Vî navî re koça dawîyê ya Şêx Osmanê Siraceddîn Biyare jî wisan kir ku di saheya îrşada Terîqeta Neqşîbendîtîyê de Şêx Ubeydullah tîk û tenê bimîne. Di vî warî de li seranserê Kurdistanê bibe otorîtek tekane. Belê hemî ev bûyerên han fikra avakirina dewleteke kurdî û yekxistina herdu perçeyên Kurdistanê ya di mejîyê Şêx Ubeydullah de heyî vedije û digehe wê qeneetê ku ev dem ji bo pêkanîna wê û avêtina gavên pratîk ya herî guncawe.

 

Hewildana Peywendîyan û Pêkanîna Yekemîn

Rêkxistina Kurdan

 

Salên xortînî yên Şêx Ubeydullah li ser erdê Mîrektîya Botan derbas bûye, bûyerên Serhildana Mîr Bedirxan bi çavên xwe dîtine û bûye şahidê hemî pêşveçûn û gavên hatine avêtin. Agahdarê peywendîyên Mîr Bedirxan bi mîrektî û giregirên Kurdistanê yên derûdora wî re bûne bûye. Bûye şahidê du car leşkerkêşîya Mîr Bedirxan li ser Nastûrîyên Hekarîyê û kuştina wan. Serhildana birazîyê Mîr Bedirxan Yezdanşêr li hemberê Mîr Bedirxan û zerarê dubendîya hindur ji serhildanê re û gelek bûyerên din jiyaye. Ji ber vê em dibînin berîya dest bi xebata gerim û şerê çekdarî li hemberê dijmin bike, hemî ew xalên me hejmartin li ber çav digre û li gor wê gav diavêje.

Berîya her tiştî dixwaze peywendîyên xwe bi ermenî, asûrî û nastûrîyên derûdora xwe re, yanî bi xiristîyanên Kurdistanê re baş bike. Çendîn car peyamnerên xwe dişîne li ba wan û dixwaze eger wan nekaribe bike dostên xwe yên nêzîk, qet nebe bêteref bihêle.

Bi konsolosên ingilîz û rûsan yên Wanê, Erziromê, Tewrîzê û misyonerên wan ên Ûrmîyê û cihên din re bi rêya peyamnêrên xwe re name dişîne û bi wan re dest bi peywendîyan dike. Di wan nameyan de bi awakî vekirî rewşa xelkê kurd û mebesta xwe ya ji bo serhildanê bi awakî vekirî digihîne wan.

Bi xidîwê Misrê û emîrê Hîcazê re dikeve nav peywendîyan û daxwaza alîkarîyê ji wan dike. Bi hemî awayî hewil dide peywendîyên xwe li her milê bi hêz bike û ji hemî imkan û dijîtîyên ku hene îstîfadeyê werbigire.

Wekî me li jorê got, jineke Şah Mihemedê Qacarî a navê wê Xedîce Xanim, keça yek ji mîrekên Hekarîyê yê navê wî Yehya Xan yê li cihekî navê wê Cahrîk îkamet kirî bûye. Kurekî Şah Mihemedê Qacarî yê ji vê jinê yê navê wî Ebbas Mîrza hebûye. Ji jineke wî ya din jî kurekî navê wî Nasireddîn Şah. Her çend Şah Mihemedê Qacarî xwestîye piştî mirina wî Ebbas Mîrza bibe cihgirê wî, lê ev pêk nehatîye, piştî mirina wî Nasireddîn Şah bûye cihnişînê bavê xwe. Piştre wî xwestîye mîl bikêşe çavê birayê xwe û wî kor bike, lê li ser midaxeleya sefîrên Brîtanya Mezin û Fransayê, ew ji vê cezayê tê rizgarkirin û wî dişînin Bexdayê yê di bin birêvebirîya Osmanîyan de. Piştre jî dişînin Stenbolê. Ew bi vî awayî 25 salan li koçberîyê dimîne. Di sala 1878an de efû jê re derdikeve û tê Îranê. Dema ku Şêx Ubeydullah hazirîya serhildanê dike, yek ji wan kesê ku xwestîye pê re peywendî deyne û ji dijîtîya wî û birayê wî û xarzîtîya wî ya bi kurdan re îstîfade bike. Ji bilî xarzîtîya wî bi kurdan re, bapîrê wî Yehya Xan yek ji mirîdê herî dilsoz yê Terîqeta Neqşîbendîyê û hezkirîyekî malbata Nêhrîyê jî bûye. Ez naxwazim dirêj bikim, Şêx Ubeydullah du mirovên xwe bi namekê re dişîne li balê, di nameyê de jê re dibêje, eger tu bi min re hereket bikî, piştî serkevtinê ez ê şahîtîya Îranê bidim te. Te evqas sal in ev çend ezîyet ji destê birayê xwe kêşaye, ev firseteke ji bo te ku tu li ser textê şahîtîya Îranê rûnî.

Wî Ebbas Mîrzayî piştre ku bîranînên xwe nivîsandine, vê bûyerê dûr û dirêj neqil kirîye û li hemberê vê teklîfa Şêx Ubeydullah çi difikire, hemî nivîsandîye. Lê ew vê teklîfê qebûl nake û herdu mirovên Şêx dide destê dewletê û cezayê hetahetayî ji wan re tê dayîn.

Li vir mebest bi vî awayî dirêj behsa bûyereke wiha, hewlên Şêx Ubeydullah ji bo danûsitandinan û îstîfade wergirtina ji hemî dijîtî imkanan e.

 Piştî van hemî hewl û danûsitandinan Şêx Ubeydullah dixwaze ji bo şêwrê, nirxandina rewşa Kurdistanê û imkanên heyî bi beşdarîya hemî xelîfeyên terîqetê, şêx, axa û hemî serekên eşîretên Kurdistanê yên ji Hewremanê bigir heta Erziromê meclisek pêk bîne û di wê meclisê de staretejî û taktîkên serhildanekê bi wan re minaqeşe bike. Li gor çavkanîyan û lêkolînên li ser tevgerê û serhildanê hatine kirin, bi beşdarîya 5 şêx, 21 xelîfe û 42 mîrzadeyan, ji meha tîrmeha sala 1880an heta destpêka meha tebaxê ya eynî salê li Nêhrîya bingehê Şêx Ubeydullah civîn tên çêkirin. Dûr û dirêj stratejî û taktîkên serhildanekê tên minaqeşe kirin. Hinek organ tên avakirin û ji bo serekatîya wan kesên naskirî yên Kurdistanê tên hilbijartin. Di netîceyê de biryar û netîceyên vê meclisê, yan jî li gor hinek çavkanîyan vê “Komeleya Kurdistanê” bi vî awayî tên rêzkirin: (Ez ê vê qismê raste rast ji kitêba Mihemed Heme Baqî ya Serhildana Şêx Ubeydullahê Nêhrî, 1880/ Di Belgeyên Qacarî de, neqil bikim).

“Li gor vê, ev komeleya han, ‘di dîroka komele, rêxistin û partiyên kurdî de’ yekemîn komeleya siyasî ya kurdî ye ku mixabin kurd bi xwe ne xwediyê tu agahdarî û belgeyek li ser vê komeleyê ne. Lê di îlaweyên çendîn wan belgeyên hatine nîşandan de, em tê digihin ku:

1. Şêx Ubeydullahê Nêhrî bi xwe serokê vê navendê ye.

2. Behrî Begê kurê Bedirxan ê mezin kargêrê wê ye. Armancên wê jî ji van xalan pêk hatine:

1) Rizgarkirina Kurdistanê ji destê zilm û zoriya Osmanî û Qacarî.

2) Pêkanîna dewleta Kurdistanê ya yekgirtî ya azad di herdu beşên Qacarî û Osmanî de.

3) Bijartina Şêx Ubeydullahê Nêhrî ji bo hikumdariya Kurdistanê.

4) Dostkirina gelê ermenî û mesîhiyên din ên Kurdistanê.

Zanyariyên din ên di derbarê vê komeleyê de (di van belgeyan de) ji van xalan pêk tê:

1.Şaxên komeleyê li hemî bajarên Kurdistanê hene.

2.Xwediyê çar hezar tivingên Martînî ye ku 200 libên wan li Îranî û yên din li Tirkiyê ne.

3.Piraniya serokeşîretên hemî Kurdistanê, bi yên Rûsyayê û Ermenîstanê ve, endamên vê komeleyê ne”.

Di hinek belgeyan de ku gotine Simon Axayê ermenî, lê rastîya wê gereke Simon Efendî be, berpirsiyarê kar û barên Şêx Ubeydallah ê derve bûye. Şairê bi nav û deng ê Mukrîyan Wefayî katibê Şêx Ubeydullah bûye û hemî name û nivîsên wî yên resmî ji alîyê wî ve hatine nivîsandin. Bi unvanê begzade (mîrzade, baron) hatîye nasîn.

Axavtina Şêx Ubeydullah a di vê civînê de, ku heta derecekê stratejî û taktîkên serhildanê jî dide xuyakirin, em ê bê şirove kurtîya wê jî neqil bikin û piştre derbasê mijareke din a sefheya serhildanê bibin:

“550 sal beriya niha Împaratoriya Osmanî hat damezirandin. Osmaniyan bi rêya nemeşru desthilat girtin destê xwe. Piştî 400-500 sal hikûmraniyê, dev ji dînê Îslamê berdan û rêya kufrê girtin. Ji wir şûnve êdî ketin nav bêhêziyê û çiqas diçe nêzîkî ketin û hilweşînê dibin. Hilweşîna wan jî ewqas bi lez diçe, guman tê de tune dê van nêzîkahiyan de biqewime û dawiya wê bê.

Lawên min ên delal,

Dibê em guh bidin nesîhetên bav û bapîrên xwe. Bes e, êdî nabe em barê zulm û dîlîtiya tirkên kafir hilgirin. Pêwist e em xwe rizgar bikin. Ne tenê em kurd, li Tirkiya Osmanî, belko dibê em birayên xwe yên kurdên Îranê jî, ji van herdu hikûmetên rêya pêşkevtinê li ber me dibrin, rizgar bikin.

Bav û bapîrên me ji me dixwazin em di rêya dîn û azadiya niştimanê xwe de, dev ji xwîna xwe berdin.

Aliman gotine, îstîfadekirina ji şertên li bar zanatî û jîrî ye. Îran niha mijûlê şerê tirkmenan e, hemî hêza xwe şandiye li ser wan, ev jî tê wê manayê ku niha şert û merc ji bo hereketekî li dijî hikûmeta Îranê li bar e. Her çend em ji farisan natirsin, ji ber ku eger mijûlê şer jî nebin, çiqas hêzên mezin ên şer berhev bikin jî, ji 100 hezar eskeran derbas nabe, ji nîvê zêdetirî wan kurdên birayên me ne ku Îran ew diçewsîne û xwediyê eynî ruh û hisiyeta me ne.

Ji ber ku beşeke dewlemend û bi pît û bereket a Kurdiistanê di bin destê Îranê de ye, dibê ew hereketê em mijûl in pêk bînin, pêşiyê li hemberê dijminê jar dest pê bike. Em bi vê birayên xwe û niştimanê xwe yê dewlemend rizgar dikin. Ev ji me re çavkaniyeke dewlemend temîn dike. Alîkariya me ya ji bo rabûna li dijî dijminê duduyan dike, ku bi hêztir e, ew jî tirkên Osmanî ne...”.

 

Destpêkirina Şer Li Du Enîyan

 

Piştî hemî van amadekarîyan biryar tê girtin ku şer li perçê Kurdistanê yê di bin desthilita Qacarîyan de bê destpê kirin û pêşî ew perçe bê rizgarkirin. Li wir du enî tên vekirin, enîyek di bin fermanderîya Şêx Ebdulqadirê kurê Şêx Ubeydullah û Hemze Axayê Mengûrî de li alîyê Şino, Mahabad û Miyandiwawê û enîya din jî raste rast di bin fermanderya Şêx Ubeydullah bi xwe de li alîyê Ûrmîyê.

Hêzên enîya di bin fermanderîya Şêx Ebdulqadir û Hemze Axayê Mengûrî de Şinoyê, Mahabadê û Miyandiwawê û cihên bi wan ve girêdayî distînin.

Ez dixwazim vê qismê jî cardin ji kitêba navê wê derbas bû neqil bikim:

“Ev hêza han, piştî nîvroya roja çarşemba 29/9/1880an gihîşt nav Sablaxê û roja piştî wê jî, pêncşemba 30/9/1880an Xan Babaxanê kurê Mecîd Xan kirin fermanderê Sablaxê. Ev hêz, wekî Elî Ekberê Serheng dibêje, ji van eşîretan pêk hatibû:

Hemî hêzên Mengûr, Ebdul Xan, Îbrahîm Xanê Zerza, Elî Axa bi eşîreta Herkî ve, Mihemed Axa bi eşîreta Rewend ve, Şêx Cîhangîr bi eşîreta Binarî ve, Mamend Axayê Pîran, Qerenî Axa bi eşîreta Zûdî ve, Qasim Axayê kurê Elî Xan bi siwarên Şikakî ve, Derwêş Axayê Ne’man Axayê Herkî, Ebdal Beg bi eşîreta Deştî ve, Qutas Axa bi xelkê Somaya Biradostê ve, Mihemed Axayê Mistikanî, Koyxa Milhem bi xelkê Mergewerê ve, Osman Axayê Gewrik û Mihemed Axa bi eşîreta Mameş ve hatin Sablaxê. Lê Şêx Ebdulqadir li qeraxê bajêr û li rexê çemê bajêr baregeha xwe danî û koneke eskerî ji xwe re veda û 5-6 roj li Sablaxê ma.

Ew kesên, çi xelkê bajêr û çi jî axayên Mukrî, yên beşdarê vê êrîşê dibin ev in: Mîrza Ebdulwehabê Qazî, Mîrza Qadirî Qazî, Mîrza Qasim Qazî, Şêx Cesîmê îmamê îniyan, Şeyxulîslam, Bayîz Axayê Neqîb, mamoste Resul Axa, Îsmaîl Axa, Ezîz Axa, Rehman Axa, Mihemed Axa, Birahîm Axa, Gulawî Axa, Reyîs Axa, birayên Îbrahîm Axa, Reza Qulî Mîrzayê kurê Melekûlqasimê Mîrza, Ebdullah Axayê kurê Mehmûd Axa, Xelîl Axa, kurên Mihemed Kerîm Beg, Fethullah Xanê kurê Muzeferudewle, kurên din ên Mecîd Xan, Emîn Axayê kurê Qadir Axa, Selîm Beg û kurên wî, Feyzullah Beg, Ezîzê Fettah, Hesen Axa, kurên bi nav û deng yên axa, xelîfe û şêxên din ên ehlê sunnetê”.

Rewşa enîya Ûrmîyê ya di bin fermanderîya Şêx Ubeydullah de jî li gor eynî kitêbê bi vî awayî ye:

“Nîvroya roja 20/10/1880an, Şêx Ubeydullah bi xwe jî ji Mergewerê gihîşt nêzîkî Ûrmiyê û di destpêkî de li Baranduzê baregeha xwe veda û çaverêya gihiştin û yekgirtina hêzan bû. Piştî çend saetan, dema ku hêzên din jî digihijnê, ber bi avahiyên Sîrê -qonaxek rê ji Ûrmiyê dûr- dikevin rê.

Li gor zanyariyên Elî Xanê Gonexan Afşar, ev hêzên bi Şêx re, hejmara wan 12 hezar kes bû. Li gor zanyariyên Elî Ekberê serheng jî, navê hinek ji wan fermander û serokeşîretên bi vê hêzê re, ev in:

Temir Axayê Şikakî, Reşîd Begê Nuçe, Ebdal Begê Nuçe, Îbrahîm Xan, Qadir Beg, Emîn Beg, Seîd Beg, Semed Xan, Wehab Xan, Ezîz Begê Deştî, Ebdulsemed Begê Binarî, Seîd Axayê Herkî, xizm û kes û karên Şêx, Şêx Ebdulkerîmê mamê Şêx Ebulqasim, Şêx Behadîn, Şêx Nuredîn, Hacî Eladînê kurmamê Şêx, Mar Yusif, metranê Nestûrî bi 300 nestûriyan ve ji Navçiyê bi Şêx re hatibûn.

Şêx Ubeydullah di vê hatina xwe de bi debdeyeke şahane ve ketiye rê û ji Nêhriyê bi xwe re gruba musîqaya marşên eskerî aniye ku ew jî ji nastûriyên navçeyê bûne.

Mebesta Şêx ji vê leşkerkêşiya şaxê duduyan, çend tişt bûne:

1)Azadkirina Ûrmiyê û derûdora wê.

2) Ji bo ku fişar û seferberiya hêzên dewletê li ser hêzên şaxê yekem ê leşkerkêşiya Şêx Ebdulqadir û Hemze Axa kêm bike û beşek ji wê hêza dewletê naçar bike ber bi Ûrmiyê ve bên.

3)  Ji bo rê li pêşiya talan, kuştin û zulm û zoriya hêzên xwe bigre û karesata talan û kuştariya navçeya Miyandiwaw, Meraxe û Benawê neyên dubare kirin, ku bi xwe piştre bi taybetî di nameyên xwe de behsa wan kirne.

Hêzên Şêx, ji bo ku nîşana hatin û belavbûna xwe nîşanê xelkê Ûrmiyê bidin û xwe leşkerekî mezin bidin nîşandan, li serê çiyan û hemî bilindahiyên derûdora Ûrmiyê, agirên mezin vêxistine.

Di esnayê hatina hêza kurdan li dora Ûrmiyê de, Îqbaldewleyê fermander û hakimê Ûrmiyê, li derveyê Ûrmiyê li gundê Bedelbûyê yê nêzîkî Ûrmiyê bû. Wekî belge û nîşan îspat dikin, çûna hêzên Îqbaldewle li derveyê Ûrmiyê, ji bo wê mebestê bûye ku pêşiya hêzên Ebdulqadir û Hemze Axa bigre, ji Sindûsê biçe Sablaxê  ji wir êrîşê wan bike.

Lê di eynî wextî de dixuyê Şêx Ubeydullah xebera çûna derve ya Îqbaldewle zaniye û vê firseta valakirina Ûrmiyê hesibandibe”.

Kitêba li jorê navê wê derbas bû, behsa beşeke din a leşkerkêşîya vê enîyê bi vî awayî neqil dike:

“Vê leşkerkêşiya han dê roja 14/10/1880an, di bin serokatiya Xelîfe Seyîd Mihemed Seîd, Şêx Mihemed Emîn û Şêx Mihemed Sidîqê kurê Şêx Ubeydullah despê bikiriya, ku ew bi 6 hezar kesan ve ji Mergewerê gihiştin nêzîkî Ûrmiyê û li kela Îsmaîl Axa -sê qonax rê ji Ûrmiyê- leşkergeha xwe vedan. Lê Şêx Mihemed Sidîq baregeha xwe bir Nêrxê yê 24 kîlomêtro ji Ûrmiyê dûr û leşkergeha xwe li wir veda û erkê wî girtin û azadkirina Xoy û Selmasê bû”.

Ketina nav neqilkirina şer û şikestina hêzên kurd di herdu enîyan de ji çarçoveya maqalekê derdikeve û gelek dûr û dirêj e. Lê ez ê cardin ji eynî kitêba seydayê Mihemed Heme Baqî, nameke xelkê li ser sinor ya ji serekkonsolosê Rûsyayê yê Tewrîzê Abott re hatîye şandin neqil bikim, ku wekî di netîceya şikestina hemî serhildanên kurdan, ew zilm, zorî û qetlîama li ser neteweyê kurd tê kirin nîşan dide û vê mijarê jî bi wê temam bikim:

 

“Ji xwediyê bîr û rastiyê yê konsolosê dewleta mezin ê Rûsyayê re

 

Daxwaza xelkê koçber ê erdê dewleta Îranê, ji dewleta bilind a Rûsayê ew e: em xelkê Kurdistana Îranê ku hejmara me 100 hezar binemal e, ji ber sebebê zulm, destdirêjî, bêqanûnî û bêdadiya awa awa ya dewleta Îranê, me nekarî em jiyana xwe bi wê dewletê re bidomînin, ji ber vê naçariyê, bi tu awayî di daxilê taqet û karîna me de nemabû em bikaribin xwe lê bigrin. Beşek ji xelkê Kurdistanê ji bo pêpeskirin û jiortêrakirina vê destdirêjiya han, hatin nav erdê Îranê hawara me û ev jî bû sebeb ku ji wir şûnve ji aliyê dewleta Osmanî ve em rûbirûyê tehdîd û felaketê bibin û li milekî din jî dewleta Îranê ya dijminê xwîna me, her çend me dikarîbû em xwe ji destê zulma vê dewletê rizgar bikin, lê ji tirsa dewleta Osmanî em destberdarê şerê Îranê bûn û bi naçarî 100 hezar binemal koçberiyê bijartin û piştî vê koçberiya han jî dewleta Îranê ku di nav erdê Kurdistana Îranê de ye, leşkerkêşiya ser xelkê kir û ji kuştina jin, mêr, zarok û bi dîl girtin û bi talankirinê her çi ket ber destan qet texsîrî nekir. Di vê navê re ew xelkê feqîr û xemgîn ên li Kurdistanê man, bi tu awayî tawan û netemamiyek jê sadir nebû û her mijûlê kar û kespa xwe bûn, xerabî û şerê dewleta Îranê nekiribûn; lê çi heye ew ketin ser ruhê misilman, mesîhî û kesên me yên dînî û tev ji ortê rakirin. Ji ber vê, em niha daxwaza merhemet û soza dewleta hêja ya Rûsyayê dikin, ku destê zulm û destdirêjiyê bi kîjan awayî be li ser me yên mezlum hilde û ji ortê rake. Em hemî jî bi hev re, çi yên koçber û çi jî yên din, li ser vê hevdeng in ku rehm li me bê kirin û dengê me bigihînin dewletên mezin û bi giştî bi dilşewitînî li me bê nêrîn û her dewletek ji aliyê xwe ve merhemet bifermin karbidestekî taybetî û xediyê wijdana mirovdostiyê bişînin li ba me, bi firehî û pirralî li rewşa Kurdistanê, zulm û sitema li xelkê tê kirin hûr bibin û bingehê karekî ji bo me deynin ku her milletek bi wî dilê asûdeyî bikaribe di niştimanê xwe yê kevin û xwelêgirtî de bi aramî û ewleyî bijî û piştî wê jî dewletên mezin li ser jiyan û ebûra Kurdistanê hûr bibin, wî wextî ji wan re diyar dibe ku gelo xelkê Kurdistanê kêwî û dirinde ne yan yên Kurdistanê dagir kirine û bi derew û narewa di nav dewletên dinê de nav û dengê: xerabî, paşvemayî û neşaristaniyetê didin pal kurdan!?

Piştî vê ji me re diyar bûye ku erk û peyama dewleta Rûsyaya dadperwer, her wextê ji bo wê bûye; rehim li halê feqîr û zulimikiriyan kiriye, ji ber vê em ricaya rehmê ji we dixwazin ku her milekî vê gilînameya me bikolin û zulm û destdirêjiya zaliman li ser me rakin”.

 

Birina Şêx Ubeydullah Li Stenbolê û Bazdana Ji Stenbolê

 

Di roja 4/6/1881an de Şêx Ubeydullah, piştî xweasêkirineke zêde li hemberê birina wî li Stenbolê, mecbur ma bi hinek kesên birêvebirên Osmanî ve biçe Stenbolê. Li gor hinek çavkanîyan li wir girtî bûye û li gor hinekan rêz lê hatîye girtin û cihek jê re hatîye amadekirin û mijûlê îrşada terîqetê bûye. Her çi hal be, mayîna wî li Stenbolê tenê deh meh kêşaye. Em ê bazdana Şêx Ubeydullah û xwe êihandina wî li Nêhrîyê cardin ji kitêba Serhildana Şêx Ubeydullah, 1880/Di Belgeyên Qacarî de, ji kelema Mihemed Heme Baqî neqil bikin:

“Ji bo vê jî cejna meha remezana 1299an a koçî (meha tebaxa 1882yî zayînî) firset dît û di nav xelkê de da belavkirin ku li seranserê meha remezanê dê mijûlê îbadet û çilekêşiyê be û rica kir ku dost û terefdarên wî serî lê nedin û neçin ziyareta wî.

Di vê mudetê han de bi navê bazirganiyê pasaportek temîn kir û vîzeya Rûsyayê wergirt û bi kincên bazirganekî, bi rêya Derya Reş, Tiflîs, Erîvan, Qers, Bazîd, Eleşkêrt û gundên çiyayî re vegeriya Hekariyê baregeha xwe ya Nêhriyê.

 

Carek Din Serhildan, Lê Li Hemberê Osmanîyan

 

Em ê vê beşê jî cardin ji eynî kitêbê neqil bikin, ku çavkanîya me ya esasî ye:

“Li gor belgeyên li ber dest, wisan tê dîtin ku Şêx Ubeydullah vê carê hevtertîba du mebestan bi hev re bi dest xistibe:

1-Aramkirina Îranê û hewlê xwenêzîkkirina Îranê.

2- Bi ber vê re hewlê xwe amadekirina ji bo serhildanê û berhevkirina hêz.

Di destpêka bazdanê de, Şêx çend car nûner û raspardeyên xwe şandin li ba karbidestên Îranê, ku hestê wan rabigire û bizane ka helwêsta Îranê li hemberê wî çiye!”

Belê dixuyê Îran li hemberê vê şêla Şêx Ubeydullah hinek bi îhtîyat e, naxwaze helwesteke vekirî nîşan bide.

Piştre kitêb bi vî awayî didomîne:

“Di 4/10/1882an de, Şêx Ebdulqadir bi 400 kesan ve êrîşê ser Oremarê kiriye û ew girtiye û 20 hosteyên avakerên rê û ban, keleh û bircan bi xwe re birine wê navçeyê û dest bi çêkirina rê û tamîrata kele, birc û baregehên navçeyê kirine. Du nanpêj jî bi xwe re birine Oremarê û firinan çêkirine ku nan ji bo wî xelkê zêde yê leşkerê Şêx pêjin.

Sultanê Osmanî jî, kolonel Yusif Beg şand li ba Şêx Ubeydullah ku bi niyaza bi awakî resmî dixwaz jê bike dev ji xweamadekirina şer berde. Lê Yusif Beg di hewlên xwe de bi ser neketiye.

Di nîvê meha tebaxa sala 1882an de, Kemal Beg ê sekreterê sêyem ê Sultan hatiye Wanê ku Şêx razî bike li yek ji wan bajarên pîroz ên ereb rûne. Lê Şêx guhê xwe nedayê û xwe li kela Oremarê asê kir. Hêzên Osmanî keleyê abloqe kirin.

 

Şandina Şêx Ubeydullah Li Hîcazê û Wefata Wî

 

Şêx Ubeydullah razî bû biçe Mûsilê rûne, lê cardin ji bo vê jî bahaneyan digirt û lez nedikir. Di eynî wextî de jî mebesta wî ew bû daxwazên Osmanî bê xwînrêtin bi cih bike. Lê abloqeya keleyê 18 rojan domand û di netîceya bomberaneke bê sekin de, kele hilweşiya û xera bû. Ew kele ewqas asê bû, wekî rojnameya Mişakê nivîsandiye: ‘Li ser awayê avakirina wê, gelek hat axaftin û gihişt wê dereceyê ku bala rojnameyên Ewropayê bikêşe...’.

Kele hat dagirkirin, hêzên çekdar ên tirk bi fermana Bab-i Alî û serokatiya Kamil Beg û Mistefa Neîm Paşa, di 7ê zilhîceya 1299an de (21/10/1882an de), şêxan bi dîl girtin û bi hêzeke mezin ve, bi 100 aîleyên terefdarên wan re şandin Mûsilê.

Di 27/11/1882an de gihandin Mûsilê.

Şêx daxwaz kir li Mûsilê bi cih bibe, lê fişarên berdewam û xwestina Tirkiyê ew bû ku wî dûrtir bixin. Şêx heta 14/12/1882an li Mûsilê ma.

Di 23/12/1882an de ji Bab-i Alî ferman gihîşt Kamil Beg ku Şêx ber bi Medîneyê ve bişîne. Wî jî ji Mûsilê Şêx şand Îskenderunê, pişre jî Beyrûtê û ji wir jî şandin Hîcazê û li wir li Tayîfeyê bi cih bû û heta sala din, ku Şêx di roja arifeya wê salê de, çû hecê û her eynî roja arifeyê bi nexweşiya rîşane, di temenê xwe yê 53 salî de çû ser heqiya xwe.

Ev jî tê wê manayê roja koça dawiyê ya Şêx Ubeydullah dibe: 9ê zîlheceya 1300ê koçî - 12/10/1883yê zayînî.

Sê roj piştî wefata wî jina wî û kurekî wî bi eynî nexweşiyê koça dawiyê dikin û li Goristana Mu’ella ya Mekkeya pîroz, li nêzîkî mexbera dayîka birêz Hz. Mihemed li ba hevûdu diveşêrin”.

 

Gotina Dawîyê

 

Belê ez di dawîyê de dixwazim vê gotara xwe ya hinek dirêj bi van rêzan dawî lê bînim. Ew şitil yan xerza ruhê netewehezîyê yê ji alîyê Mîr Şeref Xanê Bedlîsî ve hat çandin, sed sal piştî wî ji alîyê Ehmedê Xanî ve hat avdan û hê geştir bû û ajar da. Du sed sal piştî Ehmedê Xanî jî ev ruh li ba Şêx Ubeydullahê Nêhrî derbasê mejî bû, giyan û mejî bi hev re dest livê kirin û di pratîkê de pêwistîyên wê yên lazime bên kirin, hatin bi cih kirin, lê mixabin bi ser neket. Lê neteweyê kurd bi serneketina wê serhildanê dev ji doza xwe ya pîroz berneda. Mele Selîm (Xelîfe Selîm) ku yek ji wan kesan bû bi Şêx Ubeydullah re biribûn Hîcazê, ew di sala 1898an de li ber efûyekê ket û vegerîya welat. Di sala 1900î de Komeleya Qewî we ‘Ezîm a Kurdistanê damezirand û di sala 1913-1914an de hereketê bi navê “Serhildana Bedlîsê” da destpê kirin. Giyanê xwe yê pîroz fedayê rizgarîya neteweyê xwe û serxwebûna welatê xwe Kurdistanê kir.

Têkoşîn didome û neteweyê kurd tu wextê bi sitûxwarî ew zilm û zordarîya li ser qebûl nekirîye. Îro ji hemî demê zêdetir em nêzîkî armanc û hedefa xwe bûne. Em ji hemî demê zêdetir bihêvî ne.

 

Çavkanî:

 

-Serhildana Şêx Ubeydullahê Nêhrî 1880/Di Belgeyên Qacarî de:

Mihemed Heme Baqî

-Kurd û Ecem:

Salih Mihemed Emîn