1.Destpêkerdişê Şerê Yewin ê Dinya û ver bi hereketê Qoçgirî ra 

28ê Temmuza serra 1914î de orduya Awistirya sînorê Sirbîstanî vêyarna û kewte ardê Sirbîstanî mîyan. Eno şer, beno destpêkerdişê Şerê Yewin ê Dinya. Rusya paştî daynê Sirbîstanî û Almanya zî paştî daynê Împeratorîya Awistirya û Macarîstanî. Navbeynê Rusya, Brîtanya û Fransa de peymanêke ameybî bestiş. Bi ena pêameyene gore, lazim bi ke Brîtanya û Fransa talebanê Rusya qebûl bikê, yanî Bidlîs, Wan, Qers, Ezirgan û qorî şeharanê bînan ê Kurdistanî bidê Rusya. Û hewteyêk navbeyn de vêyart-nêvîyart, her kesî terafê xo belî kerd û Şerê Yewin ê Dinya dest pê kerd.

Navbeynê Almanya û Tirkiya de 2yê Tebaxa 1914î de bi limitikî îtifaqêk amebî îmzekerdiş. Îtihatçiyan û tirkçîyanê ay wextî waştênê ke bi sayeyê hembazeya Almanya rewşa xo baş bikerê û ardê vinîbiyaye yê Osmanî peyser bigîrê. Haya dewletanê mutefîkan bi îtifaqê Tirkîya û Almanya bînê. Vernî de her çi qas Tirkîya waşt niyetê xo bilimno zî, nişêna dewletanê Awrupa û Rusya bixapêno. 1ê Tebaxa 1914î de Almanya vera Rusya şer îlan kerd. 11ê aşma newin a amnanî ya serra 1914î de, bi namedê Goben û Breslav 2 (di) gemî Almanya Çeneqale ra kewtî Tirkîya mîyan. Tirkiye qabê ke zeman qezenc bikero, vernî de va mi enî wûrdî gemî erînayê. Badîna enî wûrdî gemîyan, 29ê manga didin a Payîzî de lîmanê Rusya bombarduman kerdî. Bi eno hawa vernî de Rusya û badîna zî Brîtanya û Fransa vera hikumetê Tirkîya şer îlan kerd. Rusya da piro Qers, Agirî, Wan, Bedlîs, Ezirgan û heta ver bi sînorê Dêrsimî ameye. Brîtanya û Fransa zî cografya bîn a Osmanîyan û Kurdistanî girewte.

Peynî de, hem Almanya û hem zî Împeratorîya Osmanî Şerê Yewin ê Dinya vinî kerd. Mecbûr mendî ke teslîmê dewletandê mûtefîkan bibê. Peymana Mondrosî (30/10/ 1918), bî peymana teslîm bîyayîşê Osmanîyan.

Rusya de înqilabê Bolşevîkan, qabê îtihatçîyan rê bî darûyê birînda bêdarûye. Bolşevîkî, qabê ke Kemalîstan îngiliz û fransizan ra biaqitnê û ver bi sîyasetê xo ra kaş bikê, bê şert û merc paştgirîya înan kenê, mesela Kurdistan û Armenîstanê Girdî, xo çiman ra vejenê. Eno sebeb ra, ne qirkerdişê armeniyan anê rojev û ne zî wazenê vengê hereketê kurdan bieşnawê.

Wexto ke şoreşgerê kurdan bi namedê Cemiyeta Tealîya Kurdistanî derûdorê Qoçgirî û Dêrsimî de dest bi xebata neteweyî kenê, xeta Ezirgan-Mûş-Bedlîsî bindestê eskerandê Rusya-Bolşevîkan de bî. Her çi qas kurdî wazenê bi Bolşevîkan rey de têkilî ronê zî, Bolşevîkî nêwazenê bi kurdan rey de têkilî ronê û vengê înan bieşnawê. Çinku Bolşevîk û Kemalîstî qonaxa newa ya sîyasî ser o pê ameybî. Nûrî Dêrsimî ke serok û rêberandê hereketê Qoçgirî ra yew bî, Vîrardişanê xo de rexne bi sîyasetê Bolşevîkan gêno û vano:

“Ay dewleta Kominîst ke xelaseya însaneteye û heqê înan xo rê biko armanca esasî; gama ke qet basê hiquqê miletandê mexduran nêko û hiquqê kem-miletanê mîyanê înan xo çiman vera nêgîro, heta bibo paştgir û hembazê înan (tirkandê zaliman), ke tarîxê dinya de sey mileteka zalime ameyê sinasnayîş, bêşik ay wext îne zî benê hembazê tevgêreka neînsanî.”^[1]

Bi kilma der ma şênê vajê, ke wextê Şerê Yewin de Dêrsim ra teber, heme cayê Kurdistanî bindê lingandê dewletandê ejnebiyan û îşxalkeran de nalaynê. Heme ca de zulim, veyşaneye, nêweşeye û koçbereye heta qirike bî. Qifle bi qifle koçberê kurdan ziqaqan de veyşaneye û nêweşeye vera merdênê. Mêrdiman goştê mêrdiman, may û pî goştê gedan werdênê. Mimkun nêbî ke miletperwerêk kurd vera ena dîmene, bêveng û bêhes bimano.

Şerê Yewin ê Dinya, qabê xohesyayîşeya kurdan zî bî wesîle. Gelek qadroyê miletperwer ê kurdan eno şer de bîyê wayîrê tecrubeyê rêxistinbîyayîş û şerkerdişî. Ver bi peyniya Şerê Yewin de, wendox û miletperweranê kurdan Îstenbol de bi namebê Cemiyeta Tealîya Kurdistanî rêxistinêke viraşt bî. Serokê Cemîyeta Kurdistanî Seyid Evdilqadir bî. Sîyasetê Cemîyeta Kurdistanî; çarçova Prensîbanê Wîlsonî de û goreyê şertandê Peymana Sewrî qabê Kurdistanî rê otonomî waştiş bî. Serokê hereketê Qoçgirî zî vernî de ena çarçova de hereket kenê. Feqet ewniyenê ke Mistefa Kemal û hemazê ey, qet nêwazenê vengê kurdan bieşnawê. Bi pişo pişo wazenê înan bixapênê. Êdî serokê hereketa Qoçgirî zî sîyasetê xo bedilnenê û wazenê dewletêka xoser a Kurdistanî virazê. Ena armanca xo zî dost û dişmenî rê aşkira kenê.

Qadro û serokê Hereketê Qoçgirî, heme zî endamê Cemîyeta Tealîya Kurdistanî bî. Nûrî Dêrsimî, Heyderê Mustafapaşezadî û birayê ey Elîşan Beg bi namebê Cemîyeta Tealîya Kurdistanî yenê wezîfedarkerdiş ke dorûnorê Sêwazî de dest bi xebate bikerê. Nahîyeyanê Sêwazî de; Ûmraniye, Beypinar, Celallî, Sîncan, Hamo, Zmara û Domurca de şûbeyê Cemiyeta Tealîya Kurdistanî virazîyenê û benê a. Elîşan, ay wext midurê nahiyeya Ûmraniya yo. Elîşêr zî, sekreterê Elîşan Begî bî. Wezîfeyê ey zî, bi paştgêrîya Seyid Rizayî eşîranê Dêrsimî mîyan de viraştena teşkîlatan bî.

Şorişger û welatperwerê kurdan Qoçgirî de, di serrî sey şêr û pilingan xo vero danê. Ge darba mergî daynê dijminî ro û ge zî în bi xo darbanê giranan gênê. Peynî de, pênêgirewtişê eşîran, şertê sîyasî yê navbeyna dewletan û bêwext destpêkerdişê hereketî, benê sebebê esasî yê vinîkerdişî.

Qoçgirî de sernêkewtişê kurdan, bawerî û moralê şoreşger û serokandê kurdan zaf nêşikneno. Nûrî Dêrsimî Vîrardişanê xo de vano:

“Şerê xoserbîyayîşêya kurdanê Qoçgirî, qonaxêka şerê xoserbîyayîşêya Kurdistanî bî. Ena qonax de ma tena şerêk meydan de vinî kerdo. Feqet şer nêqedîya yo. Ma bawerî pê kenê, ke peynî de ma ko şer qezenc bikerê. Ena bawerîya ma qet zeyîf nêbîya.”^[2]

Wexto ke Hereketê Qoçgirî ser nêgirewt, serok û çekdarê înan verê xo danê Dêrsim. Xo ra verê zî têkilîya înan bînê. Xebata Cemîyeta Tealî ya Kurdistanî pêra beste bî, hem Qoçgirî de û hem zî Dêrsim de pêwa xebityaynê. Dr. Nûrî Dêrsimî, Mehmûd Beg, Elîşan Beg bi mêrdimandê xo ra raşte raşt şinê Axdad Seyid Rizayî hete. Çend rojî ra pey serok û rêberê hereketê Qoçgirî û serokeşîrê kurdandê Dêrsimî key Seyid Rizayî de pêser benê, ke xêz û sîyaseta xo ya ewroyî ra pey dîyar bikê.

Xora Elîşêr sere ra Dêrsim de amebî wezîfedarkerdiş. Elîşêrî qirargaha xo Owacix de naybî ro. Eşîrê Dêrsimî zanê ke Elîşêr mêrdimêko kurdperwer o. Qandê enî rê timo şinê ziyareteya ey û vanê ma hazirî ke ganê xo fedayê xosereya Kurdistanî bikê. Elîşêr zî tena Owacix de nêmendo, mintiqa Xozat û Çemîşgezeke de zî xebat kerda û kurdanê ewcayî rey de zî têkilî ronaya û bi serokeşîranê enî mintiqayan pîya civînêk girêdaya. Pêrine soz dayo vato: Mesela xelasîya neteweyî de vateyê ma yew o, qabê îlankerdişeya xosereya Kurdistanî ma amadeyî. Endamê ke ena civîne de ca girewto, qabê ke bawerî bidê Elîşêrî, adetandê xo gore Zulfiqar û Murtazayî sero suwend wenê. Enî îtifaqî ra pey, nota (birqîya )cêrêne danê hikumetê Anqara:

“Gelo Hikumetê Mistefa Kemalî zî sey Hikumetê Seltenat ê Îstenbolî qirarê Îdareyê Otonomîya Kurdistanî qebûl keno yan nê?

Lazimo ke Hikumetê Mistefa Kemalî gamî aver derheqê Îdareyê Otonomîya Kurdistanî de ciwab bido Dêrsimijan.

Hepsiyê kurdan ê ke hepisxanandê Elazîz, Meletya, Sêwaz û Ezirganî de ameyê hepiskerdiş, lazimo ke gamî aver bêrê serbestkerdiş.

Mintiqeyê ke tede nifûsê kurdan vêşî yo, lazimo memûrê îdarî yê tirkan ewca caverdê û cadê înan de memûrê kurdan bi ca bibê.

Mûfrezeyê eskerî yê ke erşawiyayê mintiqa Qoçgirî, lazimo pêro derhal  peyser biaçarnî. (15/11/1920)”^[3]

Hikumetê Mistefa Kemalî, qabê ke zeman qezenc biko, heyetêdo şîretkerdoxan Elezîz ra erşaweno hetê kurdan. Kurdî heyetê tirkan qewirnenê û bi wesiteyê walîyê Elazîzî têlgirafo cêrên erşawenê hikumetê Anqera rê:

“Bi Wesîteyê Wîlayetê Elazîzî

Qabê Reyîsê Meclîsê Mîllî yê Anqera rê,

Gora Peymana Sewrî lazimo ke wîlayetandê Diyarbekir, Elezîz, Wan û Bedlîsî de Kurdistanêk xoser teşekûl bibo. Ma etiya ra beyan kenê ke eger eno waztiş qebûl nêbo, ma mecbûr manenê ke heqê xo bi zorê sîlehe bigîrê.

25ê Teşrîna Sanî 1336 (1920)

Îmza

Serokê Eşîranê Rojawayê Dêrsimî”^[4]

Hereketê Dêrsimî de programê kurdan:

“Ganî verê Dêrsim de xosereya Kurdistanî biameynê îlankediş û Xozat de beyraxa Kurdistanî biameynê daleqnayîş. Tira pey zeftkerdişê xeta Ezirgan, Elezîz, Meletya û Sîwazî ameynê. Wexto ke enî mintiqey ameyê girewtiş, tirkî do mecbûr bimendê ke îstiqlaleya Kurdistanî qebûl bikê.”^[5]

Malesef wexto ke şerî (lejî) dest pê kerd û wûrdî terafî pê sûr bî, qorî eşîran sozê xo nêard ca. Paştî nêdaye qewmdê xo û lejkeranê Hereketê Dêrsimî. Qorî eşîrî ne ke tena sozdê xo sero nêvindertî, bêbexteye zî bi qewmdê xo kerde, înan xo da terefdê dewleta tirkan û vera Seyîd Rizayî lej kerd. Vateyêk ma yê verênan esto vanê: Karmê dare dare ra nêbo, dare pûç nêbena. Hereketê Dêrsimî zî, darba girane qorî eşîrandê kurdan ra gêno.

2. Seyid Riza û hereketê Dêrsimî

Seyid Riza, serra 1862-63 de mintiqa Lîrtik û dewa Derî Arî ya Dêrsimî de marda xo ra beno. Pîyê ey Seyid Îbrahîm, rojawayê Dêrsimî de serokê eşîra Hesenan bî.

Seyid Îbrahîm tehsîlê xo Colikzade Mihemed Elî Efendî hete keno. Mihemed Elî Efendî bi xo fikrê kurdaperwerîye dano Seyid Îbrahîmî. Seyid Îbrahîm mêrdimêko zanaye, namdar û rêberê mintiqa xo bî. Rizo, çar gedandê keyî ra ê peyin û lajo wûrdî bi. Wexto ke yeno serrandê wendişî, pîyê ey, Rizoyî zî bi eynî mefkûra Mihemed Elî Efendî terbîye keno. Mihemed Efendî, hem ulemayêk dînî û hem jî mêrdimêko kurdperwer bîyo. Qabê xohesnayîşê mileta kurdî gelek xizmet kerdê. Rizo zî, biyo şagirtê Seyid Îbrahîmê şagirtê Mihemed Elî Efendî, tealîm û perwerdeyîya xo ey fahmî ra girewte.

Wexto ke pîyê ey Seyid Îbrahîm şino rehmet, wesiyet keno ke ca û postê ey lajo wûrdî Rizo bigîro. Wesiyeta pî yena ca û Rizo wesfê “Seyidî”ye gêno û qeza Axdadî de ca beno ke paştiya leweyê Tûjikî de ya. Êdî Rizo bîyo Seyid Rizo (Riza). Derheqê Seyid Rizayî de agadareya raşt û vêşî Nûrî Dêrsimî dano ma. Nûrî Dêrsimî hem xortaneya xo de yê şinasneno û hem zî pîyê ey û Seyid Rizayî dostê yewbine bîyê. Bi vatedê Nûrî Dêrsimî gore Seyid Riza:

“Mêrdimêko latîfeweş, henekkar, bi merhemet, xebatkar û fedekar bî. Ey bi heme kesandê eşîre rey de henekî kerdê û hetana gedan (domanan) rê zî xizmet kerdiş de texsîr nêkerdê. Kam kesê ke biameynê zîyareteya ey, şînê înan vera, derd û waztişê înan goşdarî kerdê. Paştgêrîya feqîran û muxtacan kerdê û hetê madî ra hal û wextê ey bi xo zî baş nêbî. Wextê werî, bi heme kesan rey de sifrî sero niştê ro, henekî kerdê û bi înan rey de wîyaynê. Pîlan rê pîl û şinikan rê zî şinik bi. Heme cematandê xo de vatê “kurdî pêro birayê cê.”

Seyid Riza, hem kurdêko pîl (gewre) û hem zî mêrdimêko ruhberz bi. Ey kibir û azamet ra qet hes nêkerdê, cil û xemlê ey zî sey ê heme şarê eşîre bi. O, yewêdo elîcenab bi, hirs û kîn û edawet dûrê ey bî. Seyid Rizayî heme kombîyayîşan de vatê; kurdî heme yew ocax û yew aîle ra ameyê, heme birayê yewbinê, pêwa rojê baş û xirabî dî û vînenê.

Ey çi qirar bigrewtê û çi kar bikerdê, mitleqa verê efradandê eşîre pêwa mişawere û mûzakereyê xo kerdênê, bê erêkerdişê înan qet teşebûsêk nêkerdê. Ey qîmet daynê fikir û mutalaya her kurdî.”^[6]

Wexto ke hereketê Qoçgirî tepisya û rêberanê ey verê xo da Dêrsim, bîyê meymanê Seyid Rizayî û dest bi xebatêka newa kerd, Seyid Riza ay wext 59 serre bi. Raşta dere Hereketê Dêrsimî û Hereketê Qoçgirî pê ra besteyê. Heta ma şênê vajê ke Hereketê Dêrsimî verê ê Qoçgirî dest pê kerdo. Axdad de beyraqa Kurdistanî verê Qoçgirî amêbî aleqnayîş, feqet sebebo ke Seyid Rizayî bawerî bi eşîrandê Xozatî nêkerdê, nêwaşt bi aşkera û tena paştî bidero Hereketê Qoçgirî, labelê bi limitikî paştî daynê înan. Gama ke hikumetê Kemalî vera eşîrandê Qoçgirî sozê xo nêard ca, Seyid Riza bi mêrdimandê xo ra yenê zerreyê sûka Dêrsimî û qabê paştgêrîya înan têlgirafêk erşaweno hikumetî rê.

Dewleta tirkan qabê ke qewetê kurdan parçe biko û bişikno, vernî de yew bi yew eşîran xo rê kena hedef û wazenê înan sero operasyonan bikê. Ena çarçova de, serra 1926 de fînenê eşîra Qoçan ser. Seyid Riza zî, qabê ke dewlete nêbişêno armanca xo bero serî, xebityeno ke eşîrê bînî paştî nêdê dewlete. Dewleta tirkan ewniyena ke Seyid Riza gureyê înan xeripneno, Mifetîşê umûmî Îbrahîm Talî, Seyid Riza û Nûrê Dêrsimî dawetê Diyarbekir keno ke înan rey de qisey bikero. Eno pêvînayîşê de, Îbrahîm Talî Seyîd Rizayî ra vano: Lazimo Dêrsimijî sîlehanê xo teslîmê hikumetî bikê, ay mintiqa de viraştişê qişle û qeraqolan qebûl bikê, koçberanê Hereketê Qoçgirî peyser biaçarnê û teslîmê ma bikê.

Seyid Riza niyetê dewleta tirkan baş fahm keno û wexto ke Dîyarbekir ra agêreno, wazeno dakera û esasê pêvînayîşê xo û Îbrahîm Talî serokeşîranê bînan ra zî vajo. Qabê ena xaye rê, key Cemîl Axayê serokê eşîra Ferhadan de pêser benê. Seyid Riza bi aşkera tehdîdanê dewleta tirkan heme şerokeşîran rê îzah keno, labelê nişêno îtifaqê înan virazo. Gize giza navbeynê kurdan û dewleta tirkan dewam kena. Enî wextî mîyan de dewleta tirkan roj bi roj hem xo mîyan de û hem zî teber de qewtê xo vêşî kena û gam bi game dorûnorê Dêrsimî teng kena.

Serra 1936î de dewleta tirkan wazena ke Dêrsim de qerargahanê newan virazo û ay mintiqa bi temamî bigîro binê kontroldê xo. Vera ena polîtîka û teşwîqandê tirkan, eşîrê kurdan pêser bî û bi rojan minaqeşe kerd. Seyid Riza sey temsîlkarê eşîranê ke nêwaştênê Dêrsim de qerargah û qerakolî neweyî virazîyê, bi general Abdullah Alpdoganî rey de pê vînenê. Seyid Riza wazeno ke eno qirar peyser bigîriyo, feqet nişênê Alpdaganî rey de mutebeqatêk virazê. Seyid Riza wexto ke agîra, eyamo xirab heme eşîran rê aşkera kerd. Alpdoganî qîmê xo bi enî taleban zî nêard, kurdan ra va gerek şima 80 hinzar sîlehe bîyarê teslîm bikerê.

Ena qonax ra pey êdî heme çî têzikî sero bi. Kurdan niyetê Alpdoganî baş fam kerd û Seyid Rizayî ca de ciwabê Alpdoganî da, va: Qerarê xo peyser bigîrênê, heq û hiquqê ma yê mîllî nas bikerê û qebûl bikerê ke mintiqa de hikumetêko newe viraziyayo.

Vera enî talebanê mazlumane yê Seyid Rizayî, hikumetê tirkan ca de esker sewqê mintiqa Dêrsimî kerd û mintiqa pêro girewte abluqa. Sebebo ke zimistan ame bi, hereket vindert feqet abluqa dewam kerd. Wesarê serra 1937î de senî ke vewre heliyaye, hereketê tirkan dest pê kerd. Şerêko tûnd mîyandê tirkan û kurdan de qewmiya, bi des henzaran şarê dewan koçber bî û bi henzaran şerkerê kurdan û tirkan ameyê kiştiş. Muharebeya Qozlîca de, ke ewca de bîlfîl Seyid Rizayî bi xo îştiraqê lejî kerdo, eno lej de cenîya ey a şineke Besê, lajê ey o pîl Şêx Hesen, hîrê torinê ey û nizdî henzar kes şehîd beno.

Sey heme wextan, şerê (lejê) Dêrsimî de zî, tirkan rayna hunerê xo yê hovane û qirker îspat kerdo. Doman û cinî tersandê tirkan vera remaybî serê koyê Tûjikî, dekewtibî şikevtandê Îksore. Wexto ke eskerê tirkan fînenê ewcayî ser û înan mîyanê ayê şikevtan de vînenê, keberê (fekê) ayê şikevtan pêrin beton kenê û ay mêrdimî pêro tede ganî ganî fetisyenê. Ayê ke remenê teber zî yew bi yew yenê kiştiş.

Aşma vernî ya amnanê serra 1937î de, bi dawetkerdişê tirkan sero Seyid Riza şino Ezirgan ke pê bivînê. Hikumetê tirkan etiya de bi bêbexteye pê kenê û ey tebîşenê, kenê hepisxane. Etiya ra zî qabê mahkemekerdişî rê erşawenê Elezîz (Xarpête).

Wexto ke Seyid Riza û hemazê xo Elezîz de mahkema benê, Ataturk zî şino Dîyarbekir û ewca ra zî wazeno 18ê aşma peyin a Payîzî de bêro Elezîz. Qirar amebî girewtiş ke verê ameyîşê Ataturkî, mesela mahkemakerdişê Seyid Rizayî û hemazanê ey xelas bibo. Midûrê Emniyeta Ûmumî yê ay wextî Şukrî Sokmensuer vano: “Peynîya Hereketê Dêrsimî ameye. Şeş henzarî kurdê tumansipî ameyê Elezîz pirr kerd. Waştênê ke Ataturk heyatê Seyid Rizayî û hemazanê eye bexş bikero. Lazimo ke ma vernî bi waztişandê înan bigîrê.” Sawcî bi xo teklîfa Îhsan Sabrî qebûl nêkeno. Ay wext walî Elezîzî Şefîq Beg, sawcî Hatemî Senîhî û midurê emnîyetî zî Îbrahîmê Serezî bi. Cagirewtoxê sawcî zî mekteb ra hembazê Îhsan Sabrî Çagliyangilî yo. Îhsan Sebrî şino cagirewtoxdê sawcî hete ke mesela hal bikerê. Cagirewtoxê sawcî Îhsan Sabrî ra vano: “Ti walî ra vaje, wa sawcî rapor bigîro şiro, ez bi vateyê to kena.” Îhsan Sebrî vano ma waştênê ke verê ameyişdê Ataturkî, mehkema peyniya hewtî de qirarê xo bido û înfaz bikero. Ke Sawcî rapor girewt, hembazê Îhsan Sebrî cayê ey de bîyo sawciyê dawa. Hakimê mehkema qirar key xo de hazir keno. Abdurahman Alpdogan Paşa zî ay wext ewca de qumandarê Urfî Îdarî bi. Heqê temyîz kerdişê qiraran çinî bi. Qirarê anasarênî Abdurahman Paşay bi xo tesdîq kerdênê. Ena mehkemoka tirkan de zî verê nûstişê qirarî, Abdurahman Paşay qaxizêko saye binê yê îmza keno û vano: “Qiraro corên hetê mi ra tesdîq bîyo.” Bi eno hawa qirarê mehkema Seyid Rizayî û hembazandê ey gêryeno.

Ay şerker û rêberê ke bi Seyid Rizay ra pîya ameybî tebîştiş û hepiskerdiş 72 tenî bî. Mehkema înan di hewtan mîyan de temam bena. Sawciyê mehkema qabê 27 tenan rê ceza îdamkerdişî taleb keno. Peynî de qirarê mehkemoka(!) tirkan dîyar beno û qabê yewndes (11) tenan rê ceza îdamkerdişî danê ke Seyid Riza, lajê ey û birayê ey zî enînan mîyan de bî, qismêk zî ceza giran a hepiskerdişî danê bide û tayêna zî berat benê.

Îhsan Sebrî vano wexto ke qirarê mehkema dîyar bî, ma Seyid Rizayî bi temafîla xo berd cayê (meydanê) xeniknayîşî. Seyid Riza navbeyna min û Îbrahîmî (midurê polîsan) de ronişt bi. Wexto ke ma qeraqolî hete de vindertî ey mi ra va: “Ti Anqera ra ameyê ke mi bixeniknê?” Ay game ma wûrdî zî pê rî ra ewniyayî. Seyid Riza mi ra ewniya, wîya. Sawcî ey ra va “ti do îbadet bikerê?” Ey va “nê.” Ma qisa ey a peyên pers kerd, va: “Çewres panod û seetê mi esto, bidê lajdê mi.” Vernî de ma Findiq Hafiz îdam kerd û ti ra pey zî Seyid Riza berd sêhpa ver.

Wexto ke ma Seyid Rizay berd meydanê dardekerdişî ke bixeniknê, dorûnor xewle û hewa zimme bi. Labelê Seyid Rizayî, verê xo da ver bi meydanê vikûvalayî û heze ke dorûnorê ey pirrê mêrdimî (însanî) bî û xîtabê înan bikero va: “Ma ewladê Kerbela yî, bê gune yî, eyb o, eno zilm o, qetl o.” Ay game mûyê mi bîyê sey telûy. Eno kalemêr ray kewt û rep-rep şi darda xeniknayîşî ver, celadê xo nûskî da yewkinare, helqa resnî dekerde xo mil û paşkulêke da kûrsî ro û bi xo înfazê xo kerd.^[7]

Derheqê mehkemekerdiş û xeniknayîşê Seyid Riza û hembazanê ey de Nûrî Dêrsimî vano:

Seyid Rizayî îfadeyê xo de vato:

Ez qabê armancêka neteweyî xebitiyena, her kar kerdiş de mi goş nayo wijdandê xo, menfaet û hurriyetê milleta mi ra teber ti armacêka mi çinya, emrê mi hewtay serrana vêşêrî yo û eno emir de qabê qewmdê xo merdiş şerefêko berz û wezîfeyêko neteweyî yo. Hereketê ma fitneyê ejnebî û teberî nîyo, qabê heskerdişeya welatê ma yo, feqet ma anka muwafiq nêbîyê.

Wexto ke Seyid Riza şino dara îdamî ver vano:

Ez 75 serre yo, şehîd bena û şina hetê şehîdanê Kurdistanî. Dêrsim Mexlub bi, feqet kurd û Kurdistan ciwiyeno, xortê kurdan ko heyfê ma bigîrê. Wa zalimî bimrê! Wa zûriker û bêbextî bimrê!”^[8]

Sey heme rayan, tirkî tena bi yew ray merdişê serokandê kurdan razî nêbîyê.

Wazenê înan çend ray pêsero bimiraynê; ay sebeb ra ewilî gedeyê înan vera çimandê înan xeniknenê û tira pey zî înan bi xo xeniknenê ke hîna vêşî dej bidê ruhtê înan. Resik Huseynê lajê Seyid Rizay zî, vera çimandê bawikê ey xeniknenê. Resik wexto ke şino dara îdamî ver, agêreno bawikê xo ra vano:

“Bawo, bila ganê mileta kurdî weş bo!”^[9]

Çime: Seîd Veroj, Portreyên Şophiştî, Weşanên Dara, Diyarbekir

^[1]   Dr. Nûrî Dêrsimî, Hatiratim (Vîrardişê Mi), Weşanxaneya Doz, Îstenbol, 1997, r. 95.

^[2]   Dr. Nûrî Dêrsimî, Hatiratim (Vîrardişê Mi), Weşanxana Doz,  Îstenbol, 1997, r. 102.

^[3]   Dr. Nûrî Dêrsimî, Kurdistan Tarihinde Dersim/ Tarîxê Kurdistanî de Dêrsim, Dilan yay. 1992, r. 129.

^[4]   Dr. Nûrî Dêrsimî, ç. v., r. 129.

^[5]   Dr. Nûrî Dêrsimî, ç.v., r. 130.

^[6]   Dr. Nûrî Dêrsimî, ç.v. r. 292.

^[7]   Ihsan Sabri Çağlayangil, Anılar ( Vîrardişî).

^[8]   Dr. Nûrî Dêrsimî, ç. v., r. 290.

^[9]   Dr. Nûrî Dêrsimî, ç. v., r. 290.